Ачам мөге кижи чораан. Ол чүгле 37 харлыынга чедир чурттаан. Кажан ачам дириг турда, Тываның хувискаалчы эрге-чагыргалары ооң хүрежирин хоруп каан. Чүге дизе ол 1941 чылда «контрреволюсчу» дээш, бооладып каан ызыгууртан бай кижиниң чаңгыс оглу чораан. Ынчалза-даа шаандакы өгбелериниң чурту Моолга каш-даа хүрешкен. Бо дээрге өске төөгү-дүр. Ам маңаа тыва хүреш дугайында каш сөс бижиир бодадым.
Хүреш күрүнениң күчү-күжүн илередир. Кадык-шыырак чоруктуң демдээ. Харын-даа чоокку чылдарда бистиң мөгелеривис Тываның тугун долгандыр девип турар апарган. Ол Моол-биле сугнуң ийи «дамдызы» дег дөмей. Ында багай чүве чок. Өттүнчек өөренир дээр. А тук долганып девиир ёзулал XIII чүс чылда Моолга тывылган. Ам моол мөгелер Чиӊгис-Хаанның «Ак-Сүлде» дээр тугун долгандыр девип турарлар. Ооң утказы ханы. Бирээде, мөгениң хей-аъдын көдүрер, сүлдезин бедидер. Ийиде, мөге кижи чеже-даа күш-шыдалдыг болза, күрүнезинге чагыртыр дээни ол.
Шаг-шаанда көшкүн моолдар мөгениң девиг, самын хову эзиринден үлегерлеп алганнар дээр. Ол ам тыва хүрештиң бир кол ёзулалы апарган.
ССРЭ үезинде тыва хүреш бодунуң шаандакы ёзулалын чидирген. Тыва мөгелер тук долгандыр девиир хамаанчок, хүрежип кедер содаа безин чок турган. Олар хүрежирде, кирза сапоктарлыг, содак чок улус чүвүрлериниң хончузун өрү даап алган, а чамдыктары бичии «акпан» хүрежип турганын элээди оол турар шаамда каш-даа эскерип көрген мен.
Шаанда Тывага ат-сураглыг мөгелер хөй турган. Оларга Сүт-Хөлден Чамыяң, Барыын-Хемчиктен Шончууржук, Сергештей, Ооржак Дүдүй-оол, Эрзин-Тестен Күдерек, Бай-Тайгадан Намчыл, Күжүгет Малчын-Лама, Хомушку Киров, Успун Бадылаар-оол дээш оон-даа өске ат-сураглыг мөгелер хөй турган. Ынчаарда «Чаан», «Күчүтен» мөгелер Тываның төөгүзүнге хамаанчок, ооң бойдузунга турбаан. Тыва чурттакчы чон талазы-биле аргажок эвээш. Ынчангаш амгы тыва мөгелерге «Чаан», «Күчүтен» деп шола аттарны тыпсып турары үндезин чок. Чүге дээрге тыва чон оода бир сая хире турган болза, бо чүүлдү биживейн-даа барып болур турган мен.
Ынчаарга Улуг Чиӊгис-Хаанның төрээн чурту Моолда мөгениң шола аттарын канчаар тыпсып турарыл? Чижээлээрге, Моолдуң күрүне Наадымынга 512 мөге салган байырлалга 5 онаан октаан мөге «Начин» деп шола ат алыр. А алды онаан октаан мөге «Харцага» (Хартыга), чеди онаан октаан мөге «Заан» (Чаан), сес онаан октаан мөге «Гардь» (Гаруда – ыдыктыг куш), тос онаан октаан мөге «Арслан» (Арзылаң) деп шола ат алыр. Дараазында күрүне Наадымынга ол-ла «Арслан» мөге база катап тос онаан октаар болза, аңаа «Аврага» (Авырга) деп дээди шола ат тыпсыр. Моолдуң Күрүне байырлалынга 1024 мөге салган черге шүүлген мөге база «Аврага» деп шола ат алыр. А Моолга бодаарга, тыва мөгелер чүгле 64 мөге салыындан «Чаан», «Күчүтен» деп шола аттарны улуг бергедээшкиннер чокка чедип ап турарлар. Бо дээрге хөй дер төкпес белен тиилелге-дир. Эрткен чылдарда республика Наадымнарынга Аяс Монгуштуң 17 катап шүүлген ужуру-даа ында.
Сөөлгү үеде тыва хүрештиң шаңнал-макталының экижээни-биле, тыва мөгелер «ыш» үнген суур бүрүзүн кезип, бир-ле «тоол» черинде ышкаш, кыштың «хыраазындан», чайның «шалыңындан» билип, хүрежип турар апарганнар.
Бо шагның мөгелери тыва хүрештиң эрги ёзулалдарын шуут билбес. Ону «моолчудуп» турарлар. Чижээлээрге, хүрешкен мөге бодунуң онаан октапкаш, дүрген-не «дезип», девип чоруптарын бодаар. Мындыг хүреш каржы. Мөге көрүкчүлеринге туразының улуун көргүзүп турар-дыр. А ёзулуг тыва хүреште ындыг эвес. Онаан октаан мөге октадыпкан мөгеже холун сунуп тургузар. Харын-даа ооң «довураан» кактап, октадыпкан мөгени колдук адаа-биле эрттирер. Ындыг ёзулалдың утказы ханы. «Бөгүн сени октап алдым, а даарта мени октаар сен» дээни ол. Чүгле ынчан онаан октаан мөге тукче девип үнер ужурлуг.
Аргалыг болза мөге кижи бодунуң онаан девип үнген дораан октаар болза чараш. Ол дараазында салыгда база күжүн камнап алыр.
Хүрежип турар үеде чамдык мөгелер дидим эвес. Октажып чадап, шаг боорлар. Көрүкчүлер шылап, чалгаарай бээр. Ооң кадында хүреш тайылбырлакчызының турамык, каңдай сөстери оларны шуут «хорададыптар». А чамдык мөгелер октадыпкаш, черге кезек чыткаш, туруп келир. Мөге кижи көрүкчүлерге бодунуң кошкаан көргүспес ужурлуг.
Бир эвес мөге салыкчыларын маңаа чугаалаар болза, мында база өөрүнчүг чүве чок. Олар шаандагы феодалдыг Тыва үезинде найыр-дойга келген дүжүметтер дег «так» кеттинипкен, хүрешкен мөгелер долганып, ёзу-барымдаалап кылаштажып турарын көөрге, чаржынчыг-дыр. Ол «каас» кижилер мөге салыкчылары кандыг болурун билбес хире. Шынында, мөге салыкчызы кижи дээрге көрүкчүлерни хөгледир, онаанче үнер мөгени кедергей «хей-аъттыг» уткуп кыйгырар, октаан мөгени үдээр дээш хүлээлгелер кылыр кижи.
Шынап-ла, «мөгениң майыы кадырык» дээр. Тывага ам-даа хөй мөгелер шүглүр. Ындыг-даа болза тыва хүреш шаандакы хевири-биле сайзыраары күзенчиг.
Шулуу КАРА-САЛ.
Кызыл хоорай.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31