Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының кол адырын мал ажылы ээлеп турар болгай. Изиг дүжүп, аалдар мал-маганын чайлагладып көшкен соонда, хой кыргылдазы калбаа-биле эгелээр. Шак бо өйде малчыннарга кыргып алган хой, өшкүзүнүң «чымчак алдынын» дужаап, садып-сайгарар айтырыглар тургустунуп эгелээр.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү берген медээлеринде Тыва Республика шээр мал саны-биле Россияда 5-ки черде чоруп турар. Республикада бо хүнде мал-маганның баш саны 1,5 млн чедип турар, ооң 80 хуузу – 1,2 млн – шээр мал. Чыл санында республиканың 3227 мал ажыл-агыйы 1235 тонна дүктү кыргып ап турар. Регионда малдың баш саны чылдан чылче өзүп турар болганда, ооң дүгүн, кежин болбаазырадыр дугайында айтырыг Чазак деңнелинде тургустунуп турар.
Дүк болбаазырадыр улуг бүдүрүлгелер республикада чогундан, бо хүннерге чедир мал дүгүн өске регионнарже садып сайгарып келген. Дүктү хөйү-биле болбаазырадып турар эң-не чоок чер Хакасия. Ол ышкаш Тываның хой болгаш өшкү дүгүн садып ап турар улуг бүдүрүлгелерге Ставрополь крайда Невиномыск хоорайда «Триумф» КХН, Усть-Абакан хоорайда «Сибвул» КХН, ол-ла хоорайдан хуу сайгарлыкчы Ситников, Черкесск хоорайдан «Квест-А» КХН, Волгоград хоорайда «Петровит», «Волга-Лан» КХН-нер хамааржыр.
Бо чылын республикага өшкү кыргылдазын апрель 20-де эгелээн, а хойну май 23-тен. Мал кыргылдазынга ТР-ниң Күш-ажыл яамызының акшаландырыышкыны-биле хой кыргыыр дериг-херексел садып алган, бодун ажыл-биле хандыртынган хамаатыларның бригадаларын киириштирип турар.
«Дүк» губернатор төлевилели
Тывада дүк болбаазырадыр биче бүдүрүлгелерни шуут чок деп болбас. Чижээлээрге, «Дүк» губернатор төлевилелиниң ачызында республикага 2 төлевилелди боттандырар аргалыг болган. Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурдан хуу сайгарлыкчы Алексей Сарыглар Фермер болгаш көдээ ажыл-агый кооперативтерин сайзырадыр фондунуң деткимчези-биле дүк хүлээр болгаш болбаазырадыр биче цехти тургүзуп алган.
Ол ышкаш Эрзинге «Уургайлыг» көдээ ажыл-агый кооперативи база кидис-биле кылыглар бүдүрер бүрүн дериг-херекселдиг цехти тургузарын планнап турган. Ындыг болбуже 2020–2021 чылдарда кооператив бодунуң төлевилелин боттандырып шыдавайн баргаш, дериг-херекселин Бай-Тайга кожуунда «Дүк» губернатор төлевилелиниң киржикчизинге хүлээдип бээр ужурга таварышкан. Улаштыр цехти Тээлиде хуу сайгарлыкчы Аяс Чанзан тургузуп алгаш, тыва өглер кылып эгелээн. Наадым чемпионнары ус-шеверниң кылган шынарлыг өглерин шаңналга алыр аас-кежиктиг болганнар. Арыг дүктен кылган тыва өглерни малчыннарывыс амырап эдилеп турарлар.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы тыва өглер бүдүрүп турар салым-чаяанныг мастерлерни деткиир сорулга-биле технологтуг дериг-херекселдер-биле хандырган. Ол дээрге дүк чуур агрегат, кургадыр машина, центрифуга, кидис өер машина, кургагга арыглаар, дыдар болгаш дыраар машиналар-дыр.
Алексей Сарыгларның 2020 чылдың июнь айдан тура ажылдап эгелээн биче цегинде кидис, хевис, чоорганнар, дөжек-ширтектер, аът дериг-херекселдери база өгнү бүрүнү-биле кылып турар. Сайгарлыкчының ажыл-агыйында өг-бүлези шуптузу киржилгелиг: өөнүң ишти Аржаана Сергеевна кидис кылыгларынга, студент оолдары дыштанылгазында ачазынга өг кылчырынга дузалажып турар. Кидис салыр, өер дээш бүгү-ле ажылдарны өгнүң кыс ээзи дузалакчызы Мая Сарыглар-биле демнежип кылып турарлар. А ачазы ийи оглу-биле бүрүн өгнү бир бүдүн чартык ай үе иштинде кылыптарлар. Чагыглар үзүлбес. Хой дүгүн чоок-кавының малчыннарындан килограммда 10 рубльга хүлээп ап турарын Аржаана Сергеевна дыңнатты.
Дүк хүлээр ажылдар эгелээн
Республикага дүк болбаазырадыр ажыл-агыйны хөгжүдер сорулганы Тываның Чазаа салып турар. 2022 чылда «Дүктүң бирги болбаазырадылгазын чорудар бүдүрүлге» инвестициялыг төлевилелди боттандырары-биле Кызыл хоорайда туттунуп турар индустриалдыг парктың девискээринге хой дүгүн аштап-чуггаш, арыг дүктү садып-саарары-биле, дүк хүлээп алыр ажыл-агыйны организастаарын планнап турар. Ол бүдүрүлгениң инвестору «Сергеихинский текстиль» АН. Амгы үеде улуг ажыл-агыйлардан дүк хүлээп алыр ажылдарны чорудуп эгелээн.
Ооң-биле чергелештир 2021 чылдан тура ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы Күш-ажыл яамызы-биле кады бодун ажыл-биле хандыртынган хамаатыларга ажылчын олуттарны тургузуп эгелээн. Олар деткимчеге алган 250 муң рубль акшазы-биле тускай дериг-херекселдер садып ап, складтарның оран-савазын септеп ап турарлар. Ол ышкаш складтар тудуу доостурга, аңаа дүктү класс аайы-биле бөлүктээр, сорттаар ажылчыннар өөредирин планнап турар.
Республикага дүк болбаазырадыр ажыл-агыйны хөгжүдер сорулганы Тываның Чазаа салып турар. Бо чылын Тываның хөгжүлдезинге социал-экономиктиг тускай программазының иштинде «Дүктүң бирги болбаазырадылгазын чорудар бүдүрүлге» инвестициялыг төлевилелди боттандырары-биле, Кызыл хоорайда туттунуп турар индустриалдыг парктың девискээринге хой дүгүн аштап-чуур комбинатты тургузар. Ол төлевилелче 1 млн 200 муң рубльди Владимир облазындан «Сергеихинский текстиль» АН инвестор салып турар.
Ооң-биле чергелештир 2021 чылдан тура ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы Күш-ажыл яамызы-биле кады бодун ажыл-биле хандыртынган хамаатыларга ажылчын олуттарны тургузуп эгелээн. Олар деткимчеге алган 250 муң рубль акшазы-биле тускай дериг-хереселдер садып ап, складтарның оран-савазын септеп ап турарлар. Ол ышкаш складтар тудуу доостурга, аңаа дүктү класс аайы-биле бөлүктээр, сорттаар ажылчыннар өөредирин планнап турар. Кожуун бүрүзүнге 4 ажылчын олут көрдүнген.
«Келир чылын бүдүрүлгени ажылдадып эгелээр бис. Аңаа дүктү хүлээп алыр болгаш ооң бирги болбаазырадылгазын – аштап-арыглаар, чуур ажылдарны чорудар. Улаштыр кезик-чамдыызын болбаазырадып, чижээлээрге, ээрип каан дүк азы бир-ле продукт кылыр бодал база бар. Ону даштыкы рынокче үндүрер сорулгалыг» – деп, көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар медеглээн.
Июль 1-ден тура кожууннарда хой дүгүн 1 килограммда 30 рубльга хүлээп эгелей берген. Дүктү хүлээп тура, ооң шынарын база көөр. Бо чылын республика 400 муң тонна хой дүгү хүлээп алырын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнадып турар. Ол сорулгаларже 8 млн рубль көрдүнген.
А. СОЯН.