Эртемденнер ол чаңчылчаан херекселдерни болгаш материалды боттуг эвес этнокультурлуг өнчү-хөреңгиниң объектилерин тодарадыр дээш шинчилеп турар.
Июль 25-те бөлүк экспедиция “Тайга” станциязынга баргаш, хомус ойнаар мастер Евгений Сарыглар-биле ужурашкан. Ол хомустуң янзы-бүрү хевирлери-биле келгеннерни таныштырып, дая-хомусту кылырынга болгаш ойнаарынга мастер-классты эрттирген.
Дүъш соонда бөлүк эртемденнер Тыва Республиканың Национал музейиниң «Тываларның делегейи: амыдырал-чуртталгазы, чаңчылдары болгаш культуразы» деп 5-ки делгелге залынга четкен. Ында тыва көшкүн чоннуң чаңчылчаан чурттаар оран-савазы болур өг делгеттинген. Бойдустан келген кидис, ыяш, кеш, демир дээн ышкаш материалдардан кылган эт-херекселдер-биле чүмнээн өг келген аалчыларга канчаар-даа аажок кайгамчык байдалды тургускан.
Ында хээлеп каастаан аптаралар, аъш-чем болгаш аяк-сава шыгжаар үлгүүрге, ыяштан кылган орун, одагны долгандыр ыяштан кылган хээлеп каастаан манзалар, хоолайлыг демир суугу, чаңчыл ёзугаар тыва хээлер-биле чараштап каан сыртыктар, кидистен кылган кудустар, хевистер, эжик каасталгазы, өгнүң адаккы кидис шывыы – хаяапчазы, өгнүң дүндүүн шывар өрегези, кидистен кылган үстүкү болгаш хана шывыглары, өгнү быжыглаар курлары болгаш өске-даа дериг-херекселдери бар.
Национал музейниң стеллариумунга Тыва Республиканың алдарлыг артизи болгаш улустуң хөөмейжизи Чодураа Туматтың удуртулгазы-биле «Тыва кызы» фольклор ансамбли болгаш хомус ойнаарынга мергежээн Айлаана Дамыран боттарының уран чүүлүн бараалгадып, хомустуң ше-хомус, чар-хомус, хыл-хомус, ча-хомус, дая-хомус дээш оон-даа өске янзы-бүрү хевирлеринге аңгы-аңгы ырыларны бараалгаткан.
Июль 26-да Кызылдың уран чүүл колледжиниң мастерскаязынга демирден хомус кылыр мастерлер Хоюг-оол Каң-оол база Венера Никулина-биле ужурашкан. Олар тыва хомустуң янзы-бүрү хевирлерин, кылыр аргаларын тайылбырлаан. Демир, кулузун, ыяш, чарты хомустарның аразында демир хомус эң-не нептереңгей. Ону тыва уран чүүлде маадырлыг тоолдардан эгелээш, лириктиг ырларга чедир ажыглап турар.
Мастерлер баштай дүрүмүн тайылбырлааш, ооң соонда хомустуң аңгы-аңгы хевирлери-биле ыр-шоорун баараалгаткан.
Аалчылар Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей суурдан ырак эвесте Кызыл Ос деп черге база четкен. Аңаа олар хой дүгүн болбаазырадып, ширтектерни кылырын көрген.
Малчын аалдың ээлери эртемденнерге ширтекти канчаар кылырын хойну кыргыырындан эгелээш, белен болу берген кидисти өңнеп каастаарынга чедир оочур ёзугаар тайылбырлап көргүскен.
Чөөн-Хемчик кожууннуң культура ажылдакчылары, муңчу малчын, ТР-ниң алдарлыг чылгычызы, Наадым-2025-тиң чемпиону Доктан, Наталья Донгактарның өг-бүлези шинчилекчилерге бүгү талалыг дузаны чедирген.
Мастерлерниң тайылбырлары болгаш оларның-биле интервьюлар Россияның культурлуг өнчүзүн кадагалап арттырар болгаш нептередир төлевилелче кирер.
Ук төлевилел Россияның Культура яамызының деткимчези-биле «Материалдыг эвес этнокультурлуг өнчү дугайында» хоойлунуң болгаш боттуг эвес этнокультурлуг өнчү-хөреңгини 2030 чылга чедир кадагалап сайзырадырының концепциязын күүседири-биле боттанып турар.
Тывага бо экспедицияны Күрүнениң В.Д. Поленов аттыг улустуң орус чогаадылга бажыңы болгаш Республиканың Улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвү организастап эрттирген.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны Тываның Культура яамызындан алган.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31