Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажыл-агый талазы-биле специалистериниң чижеглеп санап кааны-биле алырга, Тыва шээр малдан бир чылда 1 000 тонна ажыг дүктү кыргып ап болур. Дүк болбаазырадыр бүдүрүлгени Кызыл хоорайда тудуп, ооң баштайгы ээлчээ дүктү аштап арыглаар цехти ажыглалга киирген. Бир чылда 800 тонна дүктү аштап-чуп, болбаазырадыр бо бүдүрүлгениң хереглелин Тываның малчыннары хой-өшкүзүнүң дүгү-биле дуглап шыдаар.
Тываның агаар-бойдузу соок, кадыг болгаш, хой-өшкүвүстүң дүгүнүң чөөгү хөй болган. Бистиң бөдүүн дүктүг хоювустуң дүгүнүң 32 хуузу чөөк. Тыва улустуң шаг-төөгүден азырап өстүрүп чорааны чиңгине тыва хой биле өшкү тус черниң кышкы соок агаар-бойдузунга чаңчыккан, чүге дээрге оларның дүгүнүң сырый болгаш кончуг чиңге чөөгү эът-кежинче соокту эрттирбес. Хар кылын чаапкан кыштарда хараган, терезин дээш өске-даа оът-сиген үнген хая-даштыг черлерге тыва хой-өшкү оъттаар болгаш, шыдалы белен кошкавас, ынчангаш чаш төлүнүң деңгели эки, ийистээри база хөй, баш санының өзүп көвүдээри дүрген. Тыва улус хой-өшкүзүнүң дүгүнүң чөөгүн чазын кыргыырының мурнунда дырап ап, оон чаш уругларның чөргектерин, иштики идик-хевин кылып ап чораан. Бо шагныы-биле алыр болза, кашемир кидисти бүдүрүп чорааннар-дыр ийин.
Тываларның шаг шаандан азырап өстүрүп чорааны хой-өшкүзүнүң эъткир, дүккүрүн экижидер деп сорулга-биле уксаажыдылга ажылын чорудуп, өске черлерниң хой-өшкүзү-биле хайнакташтырып, чиңгине тыва уксааның хой-өшкүзүнүң чөөктүг шынарын совет үеде чидирер часканын чамдык эртемденнер ам кээп демдеглеп турарлар.
Чамдык кижилер “кашемир” деп сөс дыңнааш, ол бир янзы дүк, онзагай уксаалыг өшкүлерден кыргып алыр деп билип турарлар. А шынында, Гималай дагларында, далай деңнелинден 2000 метр бедикте чыдар, кыжын соок, чайын изиг агаар-бойдустуг Кашмир деп черде шаг шаандан бээр тус черниң чурттакчыларының азырап өстүрүп келген өшкүлериниң чөөгүн “кашемир” деп адай берген. Кашмирниң өшкүлериниң чөөгүн чазын, түлей бээрге, тускай дыргактар-биле дырап алыр. Ол черде бир өшкүден 150–200 грамм чөөктү бир чылда чаңгыс катап дырап ап болур. Ол хире чөөктү аштап арыглаан соонда, 80–120 грамм чөөк артып каар. Бо чөөк дыка чиңге, ынчангаш чөөктен аржыылдар дээш өске-даа хеп аймаа аргып бүдүрери дыка нарын болгаш берге. Ынчангаш ындыг чөөктен (кашемирден) кылган хеп аймааның өртээ дыка аар. Гималайның Кашмирде өшкүлерниң дүгүн бүгү делегейде “чымчак алдын”, “бриллиант дүк” деп адай берген.
Бир эвес Тываның агаар-бойдузунуң байдалын алыр болза, Гималайда Кашмир ышкаш – республиканың девискээри далай деңнелинден 2000–3000 метр бедикте, кыжы – соок, чайы – изиг. Дагларының бүткени база Кашмирде дег. Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хемде азырап өстүрүп турар өшкүлерниң дүгү база Кашмирниң өшкүлериниң чөөгү ышкаш. Эйлиг-Хемде сарыг болгаш ак чүзүннүг өшкүлерниң дүгүнүң чөөгүнүң өңү бриллиант ышкаш кылаңайнып турар. Ол чөөктен аргаан аржыылдарны болгаш хеп аймаан аштап чуурга-даа, бриллиант ышкаш өңү черле оңмас. Эйлиг-Хемниң өшкүлериниң чөөгүнден аргаан хеп-аймаан, эң ылаңгыя аржыылдарны, Россияның регионнарындан элээн хөйү-биле садып ап турар.
Чөөктүг дүктүг тыва өшкүлерниң уксаазын экижидер талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын Эрзин кожуунда «Уургай», «Бай-Даг» көдээ бүдүрүлге кооперативтерге, Өвүр кожууннуң «Торгалыг» муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгеге 2014 чылдан бээр чорудуп келген.
2024 чылда Москва хоорайдан келген эксперттер тыва өшкүлерниң дүгүн ханы шинчилеп көргеш, Тывада эки шынарлыг чөөктүг өшкүлерниң уксаазы барын бадыткааннар. Шинчилээн тыва өшкүлерниң дүгүнүң 82–91 хуузу эки шынарлыг чөөк болган. Даг-Алтайда өшкүлерниң дүгүнде чөөк 45–50 хуу, ат-сураглыг “оренбург аржыылдың” чурту Оренбург областа өшкүлер дүгүнде чөөк 45–50 хуу, Дагестанда өшкүлерниң дүгүнде чөөк 65–80 хуу. Бо сан-чурагайларны барымдаалап көөр болза, Тыва – чөөк ораны-дыр.
Россия Федерациязының уксаажыдылга шенелделери болгаш чедиишкиннерниң камгалалының талазы-биле Күрүне комиссиязы “Чөөктүг тыва өшкү” деп селекция ажылдарынга чедиишкиннерниң патентизин Тываның Күрүне университединге болгаш Эрзин кожуунда “Уургай” уксаажыдылга бүдүрүлге кооперативинге тывыскан.
Тыва өшкүнүң чөөктүг шынарын экижидер талазы-биле хөй чылдар дургузунда чорудуп келген уксаажыдылганың эртем-шинчилел ажылдары республиканың мал ажылынга база бир угланыышкынны ажыткан деп болур.
Аштаттынмаан 1 килограмм өшкү чөөгүнүң өртээ делегей рыногунда, ажык медээлер ёзугаар алырга, амгы үеде 1800–2000 рубль, а арыглап каан чөөк 8000-9000 рубль. Өшкү чөөгүнге хереглел делегей рыногунда хөйүн, чөөктүң өртээниң улуун бо сан-чурагайлар херечилеп турар-дыр. Моолда азы өске чурттарда ышкаш хөй эвес-даа болза, Тывага өшкү дүгүнүң чөөгүн бүдүрүп, ооң хемчээлиниң шаа-биле республика орулганы киирип ап болурунуң аргазы барын специалистер чугаалап турар. Специалистерниң санап кааны-биле алырга, амгы үеде Тывада дүгү чөөктүг 20 муң хире өшкү бар. Өшкү бүрүзүнден чылда ортумаа-биле 300 грамм чөөктү дырап ап болур (Гималайда Кашмирниң бир өшкүден 150–200 грамм). Бир чылда ниитизи-биле 6 тонна чөөктү дырап ап болур. Арыглаттынмаан чөөктү 1 килде 1700 рубльге садар болза, 10 миллион рубль, арыглааш саткаш, оон-даа хөй орулганы киирип ап болур дугайында баш бурунгаар санаашкыннар бар.
Дүк болбаазырадыр цехти Кызыл хоорайга тургузар ажылдар-биле чергелештир чурттакчы чондан дүктү чыып садып алыр талазы-биле хемчеглерни ап чоруткан. “Сергеихинский текстиль” акционерлиг ниитилел улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын 2022 чылда киирген, электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр 21 бригаданы 2022 чылда тургускан. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Хой кыргылдазын ынчаар организастааш, дүктү удур-ла хүлээп алыр пунктуларны тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары боттарының үлүүн киирген.
Малдың дүгүн кыргыырын организастаар ажылдарга чонну хаара тудар төптер дузалааннар. Күзелдиг кижилер социал керээлерни чарып, Тываның Баштыңының грантыларының акшазы-биле дүк кыргыыр дериг-херекселди садып алганнар. Чижээлээрге, Тес-Хем кожуунда тараачын-фермер ажыл-агыйның баштыңы Роланда Адыя грант акшазы-биле хой кыргыыр дөрт хол машиналарын кожуг дериг-херексели-биле садып алгаш, чүгле бодунуң хойларын эвес, өске-даа ажыл-агыйларның хойларының дүгүн кыргыыр көжүп чоруур биче цехти тургускан.
Чаа-Хөл кожуунда Булуң-Терек суурнуң чурттакчызы Шолбан Бады 250 муң рубльдиң социал керээзин 2021 чылда чаргаш, хой-өшкү кыргыыр электрилиг хол машиналарын шупту дериг-херекселдери-биле кады садып алгаш, малчыннарның аалдарынга барып, оларның хой-өшкүлериниң дүгүн кыргып турган.
Кызылда дүк аштаар цехтиң ажыттынганы, ооң ажылы шуудааны-биле холбаштыр сумулар төптеринге хой-өшкү кыргыыр пунктуларны ажыдар ажылды социал керээ аргазы-биле чорудар планнар республиканың удуртулгазында бар.
Бир элдептиг чүүл — көдээниң чурттакчыларының, хой мал азырап өстүрүп чоруур малчыннарның чамдыызы безин, дүк болбаазырадып аштаар бүдүрүлгениң Кызылда ажылдап эгелээнин, кожууннарда дүк хүлээп алыр пунктуларның ажыттынганын билбес болгулаары. Ооң бир чылдагааны — боттарының ажыл-ижинге хамааржыр кандыг чаа, ажыктыг бооп болур чүүлдер болуп турарын оларның сонуургавайн турары-ла боор.
Бир эвес совет үеде ышкаш дүккүр уксааның хой-өшкүзүн көвүдедир азырап өстүрүп, оларның дүгүнүң шынарын экижидер болза, Тыва келир үеде Сибирь федералдыг округта эң хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан кылыр регион апарып болур чадавас.
Ш. ЛОПСАН.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31