Тываның ховар кижилериниң бирээзи, Тываның улустуң ус-шевери, дарган Кенин Сат-биле барымдаалыг фильмнерниң таныштырылгазының бүдүүзүнде чугаалашкан бис. Кажан фильмни көргүзүп турда, кичээнгейлиг көргеш, ында чүүлдерни катаптавазы-биле, интервьюну кызырган бис.
— Бо солун төлевилелге киржилгеңер дугайында чүнү чугаалап болур силер, Кенин Кудуш-оолович?
— Үндезин тыва төптүң ажылдакчылары төлевилелге киржирин сүмелеп, дарган кижи деп мергежил чонга дыка херек чүве-дир, силерни тырттыраалы дээрге, чөпшээрешкен мен. Эки төлевилел деп билип тур мен. Мындыг дириг-чуруктар салгалдан салгалче дамчып артып каар боор. Шаандагы барымдаалыг фильмнерни көргеш, кижи дыка хөйнү билип алыр чораан: тыва дылда чугаалап турар сөс-домаа чедингир, кеткен идик-хеви бир онзагай, шынарлыг. Чер-ле ынчаш, хөй чылдар эрткенде, келир салгалдар бистиң ус ажылывысты көрүп, өөренип, уламчылаарынга чугула фильмнер деп бодаар мен.
— Амгы үеде дарганнаар ус-шеверлер чүге ховар болуп турарыл?
— Ниити Тываны алыр болза, дарган шевер кижилер шаандан тура турган. Бо мергежил өскээртен кайыын-даа эвес, а боттарывыстың тыва өгбелеривистен дамчып келген ховар мергежил-дир. Чижээ, мээң билирим, 70 чылдар үезинде Барыын-Хемчикке Актың Шыдыраа деп кончуг дээн шевер дарган кижи дугайында улустан дыңнаан мен. Бодум угумда база шевер улус чораан. Даайларым баг-мончак, чулар-чүген, сыдым-киженни кылып турган. Дарганнаар ажыл кадыг-берге, ону кижи болганы кылып шыдавас болганындан дарганнар каш-ла санныг болуп турар.
— Силер бо ажылды кажан эгелээн силер?
— 1992 чылдан эгелээн мен. Авамның кады төрээни Николай Сат даайым (суур чону ону Макен деп шолалаар турган) кончуг шевер кижи. Мен оон база элээн хөй чүүлдү көрүп, тудуп тургаш, өөренип алган мен. Оон бээр-ле кылган-туткан ажылым бо. Хүнден хүнче чондан чагыглар үзүлбес. Үүрмек ажылдардан аңгыда, оттук-бижектен эгелээш, эзер-чонак, чулар-чүгенге чедир. Эзерни кыла бээрге, ажылы дыка улуг. Чиңгине тыва эзерни кылырынга, өске ажылче чардыкпайн, чүгле ооң кырынга туруптар болза, чартык чыл дургузунда кылыр. Эгезинден төнчүзүнге чедир туткан соонда, чүгле бодум кылыр мен. Чүү-даа чүвени шынарлыг кылырын бодаар мен. Чагыкчының сеткилинге тааржыр, эдилели үр болур болза, кылган кижиге база өөрүнчүг.
— Силерниң кылган ажылдарыңарны Тывадан дашкаар ат-сураглыг улус база эдилеп чоруур болгай.
— Ырак-чооктан келген аалчыларга сунар белектерни яамылар бо-ла чагыда бээр. Белекке барган ажылдар эвээш эвес. Оларның бирээзи Сергей Күжүгетовичиниң 60 харлаанынга дээш тыва оттук-бижекти мөңгүннеп тургаш, кылган мен. Ол бижекти кылырда, шаанда бир аалга улгады берген өгбениң чугаалап олурганын сактып, ёзулуг тыва бижек бизин черле салбас боор чүве дээш, канчаар кылып турганын тайылбырлап органы сагыжымда артып калган. Ол үнелиг чугаа меңээ дыка дузалыг болган.
— Ынчап кээрге, ёзулуг тыва бижекти Сергей Шойгу эдилеп чоруур ышкажыл.
— Ийе. Тыва бижекти канчаар кылырының дугайында чугаалаар болза, узун. Ол дугайында эртемденнер эртем ажылы-даа камгалап, ном-даа үндүрүп болур деп бодаар мен. Чүгле бижек эвес, өске-даа тыва эдилелдер дугайында ном үндүргеш, школа бүрүзүнге, өөредилге черлеринге тараткан болза, дыка-ла эки ийик.
— Бо хүнде силерниң өөреникчилериңер саны чежел?
— Херек кырында өөреникчи өөредири дыка берге. Ооң кадында өөреникчи кижи эгезинде үреп эгелээр, каңдай болур. Ооң үреп каан дериг-херекселин эдери — бир улуг ажыл. Бо хүнде мээң өөреткеним 7, 8 мастерлер бар. Улуглары 50 хар чедип турар. Амдыызында оларның чамдыызы дериг-херексел чок болганындан, аңгыланып шыдавайн турар. Чамдыкта чагыглар көвүдей бээрге, чанымче кыйгырып алгаш, дузалаштырып алыр-дыр мен. Көрүп олурарга, хыы ханып ажылдап олурар болур. Оларның кылган ажылдары кончуг шевергин, шынарлыг-даа.
Мээң соомдан бо ажылды уламчылап болур, өөредип каан чээннерим, дуңмаларым бар. Оларны чылдар дургузунда өөредип турар мен. Оон аңгыда, кожууннардан сонуургалдыг аныяктарга билип алыксаан чүүлдерин айтып, көргүзүп бээр-дир мен. Ол оолдар үүрмек чүүлдер кылып өөренип алыр дээш кээр. Чогум-на ёзулуг дарган болуксаан, ону ханы өөренип алыксаар улус ховар. Ханылап кирер болза, бо ажыл кончуг аар. Демирниң-даа, ыяштың-даа, сөөктүң-даа, хөмнүң-даа тургузуундан эгелээш, материал бүрүзү-биле канчаар ажылдаарын хол-биле тудуп, кылып тургаш, үр үе дургузунда шиңгээдип алыр.
— Ак дарган, кара дарган деп ылгап чугаалаар. Бодуңарны кайызынга хамаарыштырар силер?
— Шаанда ус-шеверлер боттарын аңгы-аңгы адажыр турган. Ак дарганнар мөңгүнден эдилелдер, каасталгалар кылып чоруур азы чиик хевирниң ажылдарын кылыр. Кара дарганнар, бодавыже, кара-демир-биле ажылдаар, колдуунда аар ажылдар кылыр. А мээң кылып чоруур ажылымда шупту кирип турар.
— Дарганнарның холунуң үжүү таныттынгыр болур дээр.
— Ол шын. Кончуг шыырак мастерлерниң кылып каан ажылы, шынап-ла, шынарлыг, чаражы кончуг болур. Чаа эгелеп чоруур мастер дээрзи база ажылындан илдең болур. Ёзулуг дарган кижи ажыл бүрүзүн бот-боттарынга дөмейлешпес кылдыр кылыр. Ажылын улам нарынчыдып, бодунуң мергежилин сайзырадып, өскелерге дөмейлешпес дээш кызар болза эки. Тывада каш-ла ус-дарганнар бар бис. Аравыста чоок эдержип, айтыржып, сүмележип чоруур бис.
— Амгы үеде улустан кандыг чагыглар хөй кээп турарыл?
— Сөөлгү үеде тыва кур бажын улус чагып турар апарган. Ооң мурнунда Тывага ындыг курлар бажы кылбайн турган болгаш, Моолдан улус хөй курлар садып, куржанып турар. Черле мону соксатпас болза, хоржок-тур, чон бодунуун эдилезин дээш, чиңгине тыва кур бажын кылып эгелээн мен. Үрели берген моол курларның бажын септедип кээрге, кыла бээрге, шуптузун алюминийден (ак-демир) кылгаш, мөңгүн-биле чаап каан болур, ынчангаш үрелиичел.
— Дарганнаар ус ажылдың орулгалыг талазы кандыгыл?
— Чоннуң хереглелин кылып чоруурга, боттуң амыдыралынга чедер. Кыры шимчээрге, хырын тодар деп, өгбелеривис чиге сөглеп каан-дыр. Ооң бадыткалы бо-ла-дыр. Чонувустуң чагыг-хереглелин кылып чорумда, Тываның улустуң ус-шевери деп атты-даа, ооң кырындан Тыва үндезин культураның алдарлыг ажылдакчызы деп бедик атты база берди. Төк кээп дүшкен төрээн чуртумда Чөөн-Хемчик кожууннуң алдарлыг чурттакчызы деп атты база бергенинге өөрүп, чонумнуң мындыг бедик үнелели дээш бо солун арны ажыглап четтиргеним илередип көрейн.
— Өг-бүлеңерде үш кыстыг мен дидиңер. Кымда-даа чок кайгамчык мөңгүн каасталгалар оларда боор аа?
— Амдыызында, оларга чараш чүүлдер кылып бээр дээш, күш четпейн тур мен. Шупту үем чоннуң чагыгларынче үнүп турар. Улуг уруувустуң удавас кудазы болур. Ортун уруувус чаа чиигээн, кыстыг болган. Хеймеривис 8-ки класста. Черле кылыр апаар-дыр мен ийин але.
— Мурнуңарда салган кол сорулгаңар кандыгыл?
— Мээң кол-ла сорулгам – тыва кижи мөңгүн чулар-чүгенниг, чиңгине тыва эзерлиг аъттыг, боду тыва кадыг идиктиг, тонунда мөңгүн оттук-бижээн азынган, киш кежи бөргүн кеткен, таалыңында ак чеминиң дээжизин дергилээн, көгээржиинде ак шимелиг хөөмей-сыгыдын бадырып, төрээн чуртунга чоргаар чортуп чоруур болзун деп күзээр мен. Шак мынчаар бодувустуң ук-төөгүвүстү, дылывысты, ёзу-чаңчылдарывысты хүндүлеп чоруур болзувусса, хей-аъдывыс бедик болур.
— Бо хүнде чугаалап турарыңар ышкаш, силерге чагыг киирип, бүрүнү-биле шүмненип алган тывалар хөй бе?
— Бар-бар, эңдерик. Бичиилеп шүмненип, ылаңгыя эр чонувус бо талазы-биле идепкейлиг чоруп турар.
УС-ШЕВЕРНИҢ ҮШ ДАЖЫ
“Тываның эң-не ховар кижилери” төлевилелдиң база бир киржикчизи тоолчургу Тожу кожуунда чурттап чоруур Эдуард Севенович Лопаа. Бо төлевилелдиң удуртукчузу Меңги Ондарның чугаазы-биле алырга, Тывада сөөктен, мыйыстан кылыглар кылып чоруур улус бар-даа болза, профессионал деңнелде кылып турар кара чаңгыс мастер ол болуп турар. Ус-шевер боду бо төлевилел дугайында мынчаар чугаалаан:
— Бо кончуг ажыктыг төлевилел-дир. Тывада база хоомай эвес ус-шеверлер бар-дыр эвес бе деп, өске чоннар билир ужурлуг. Ол ышкаш бо барымдаалыг фильмнерни ам-даа уламчылаар болза эки деп, төлевилелдиң удуртукчузу чугаалап турар чорду. Мен ону чөптүг деп бодаар мен. Тываның аныяк-өскенинге бо фильмнерни көргүзүг материалы кылдыр тарадыр болза, черле артык эвес болур.
— Силерниң бо билиглериңер ук-төөгүңерден салгал дамчаан бе?
— Ада-өгбелерим Каа-Хемниң Суг-Бажы чурттуг. Кырган-ачам-даа, ачам-даа чулар-чүген баглаар, мөңгүнден каасталгалар кылыр, илбек, аът дагазы болгаш балды бажын соп, дарганнаар турган. Көшкүн амыдыралдыг бөдүүн малчыннар боттарынга херек этти боттары-ла ынчаар кылып ап чораан. Мээң бо ус ажылче сонуургалдыг апарганымга олар база салдарлыг болган деп чугаалап болур.
Бодум Санкт-Петербургтуң Үлетпүр технологиялары болгаш дизайнның күрүне университедин 2010 чылда доостум. Амгы үеде Доора-Хемде Өлчей удазыны аттыг немелде өөредилге төвүнде бөлгүм башкылап турар мен. Хостуг үемде сөөк болгаш мыйыстан кылыглар, колдуунда аң-мең дүрзүлерин чазап, улустуң чагыгларын кылыр.
— Бо хүнде силерниң деңнелиңерге чедир сөөк-биле ажылдап болур өөреникчилериңер бар бе?
— Бар. Артыш Монгуш биле Александр Иргитти бөгүн адап болур мен. Олар ам Тыва үндезин культура төвүнде ажылдап турарлар. Шак бо ус ажылга ажылдап чорааш, хөй өөреникчи өөреттим деп чугаалаары арай-ла шын эвес болур. Шынап-ла, чүгле бо талазы-биле ажылдаксаар улус дыка ховар-дыр ийин. Мында орулгалыг кезээ база чылдагаан болуп турар чадавас. Хол-биле кылган ажылдарның үнези улуг болуру билдингир. Ынчангаш ону хүннүң-даңның улус садып ап турбас-тыр.
— Ындыг турбуже, силерниң ажылдарыңар Тывадан дашкаар алдаржаан болгай. Кайда-кайда барган ирги?
— Белоруссия, Якутия, Норвегия, Кыдат, Татарстан, Новосибирск, Москва, Санкт-Петербург, Улан-Удэ, Томск дээш өске-даа черлерде бар. Ол ышкаш Маадырывыс Сергей Шойгуга “Хаанның чылгызы” деп ажылды бодум белекке берген мен.
— Тывага сөөктен дүрзү хевирлээр, чазаар ажылды сайзырадыр дизе чүнү канчалза эки ышкаш-тыр?
— Ус-шевер кижиниң “үш дажы” турар. Ол дээрге ажылдаар оран-савазы, дериг-херексели, материалдары. Бир эвес кайы-бирээзи чок болза, үш ожук дажының бирээзи чокта, шай хайындырып шыдавазы ышкаш, шак-ла ындыг. Ажыл чогувас. Үш ожук дажы барда, пашта шай дораан хайны бээри ышкаш, чогаадыкчы ажыл база шак-ла ынчаар хайнып, чонга хөй, солун ажылдарны мастерлер кыла бээр.
КАРААН ОЮПКАН СООНДА, ДАШТА ДҮРЗҮ “ДИРЛИП” КЕЛИР
“Тываның эң-не ховар кижилери” дирткен мастерлерниң шуптузунуң дугайында бижиир болза, бүдүн ном үнүп кээр. Солун арнынга шуптузун хары угда сыңыштырары болдунмас. Оларның дугайында барымдаалыг фильмнер үнүп келген болганда, ол фильмнерден хөй, солун чүүлдерни чон көрүп алыр дээрзи билдингир.
Бодум хуумда чонар-даш-биле ажылдап турар Орлан Сат деп мастерниң дугайында фильмде ооң даш чонар ажылынче хамаарылгазы, ховар дашты Сарыг-Хаядан канчаар чалап ап турары, тыва чонунуң ёзу-чаңчылдарынга, чер-чуртунга хүндүткелдиин магадап көрдүм.
“Даштан бир-ле дириг амытанның дүрзүзүн чонуп тургаш, эң-не сөөлүнде караан оюп кылыр мен. Ооң соонда, аңаа бижек бажы дээртип, эдип болбас. Чүге дээрге ол дүрзү “дирлип” келген болур. А дириг малга-даа, аңга-даа бистиг чүве дээртирге, аарый бээр болгай” — деп, мастерниң чугаалаанын дыка сонуургадым.
100 МУҢ МӨҢГҮН КАДАГ
Өске мастерлер – Сайдаш Момбужай биле Марат Дамдынны Тывада танывас улус ховар. Тываның улустуң ус-шевери Сайдаш Момбужайның кылган алдарлыг эзери Араб чурттарында чеде бергени безин хөйнү чугаалап турар. Ол ышкаш база бир ажылы — Владимир Путинниң чуруун 100 муң мөңгүн кадагжыгаштар-биле хөмге кылганын Эрмитажтың хөйнү көрген эртемденнери безин магадап ханмаан.
Тыва хөгжүм херекселдерин шуптузун чазаар, тускай салым-чаяанныг мастер Марат Дамдынның чазап кылган хөгжүм херекселдерин Тываның алдар-аттыг хөгжүмчүлери хүндүткел-биле эдилеп, аңаа ойнап, чонда бараан болуп чорууру онзагай. Ол ышкаш ол мастерниң ада-иези оглунуң чазап берген өөнде аңаа чоргаарланып чурттап чоруурун барымдаалыг фильмде чугаалап турар.
Тыва үндезин культура төвү бо төлевилелин ам-даа уламчылаан болза, дээн хөй кижиниң күзели боттаныр дээрзинге идегел улуг.
Карина МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу, чамдыызын интернеттен алган.
«Шын» №93 2023 чылдың декабрь 6