Тыва койгун(чечен чугаа)

Евгений КАЛАЧЁВ
(Эгези №44 «Шында»).

И Го чажындан-на диистерге ынак, ынчалза-даа ооң төрүттүнгени Сахалинге ооң улуг өг-бүлези аргажоктан-на аргастанып чурттап турган – уруг-дарыгга безин аъш-чем чедишпейн баар. Ооң соонда японнар чедип келгеннер, ынчан И Го ада-иези-биле кады чартык ортулуктан дипче көже берген. Дипке ол он харлыындан эгелеп, бай көрей Кимниң трактириниң кухнязынга ажылдап эгелээн. Ооң соонда хувискаал болгаш хамааты дайыны эгелээн. И Го Кимден партизаннарже чоруй барган. Дайын чылдарында ол чоорту Чөөн Сибирьже чоокшулап, Щетинкин биле Кравченко командирлерниң Сибирь шерии-биле кады Урянхайга чедип келгеш, кол нуруузунда орустар чурттаан бичежек, ынчалза-даа крайның найысылалы болур Белоцарск хоорайга турумчуй берген. Маңаа ол ооң сеткил-сагыжынга хөлчок таарышкан, ядыы орус өг-бүлеге өскен Маша деп аттыг бөдүүн, томаанныг көрей кыска душкаш, идегел чок ынакшаан. Өгленчип алганнар, хоорай кыдыынга И Го чер бажың казып алган, ооң чанынга огород олуртуп алган, ам чүгле диис азыраары арткан ышкаш болган, ынчалза-даа ол үеде ону Улуг Дарга ажылче чалаан, ооң бактаап турганы нам ол үеде Урянхайның эрге-чагыргазынга келген турган, а ооң соонда уруглар төрүттүнүп эгелээн, огород биле кухня четчир аъш-чемни берип турза-даа улуг өг-бүлеге чер бажыңның тар-дыкпыжы-ла хөлчок. А ёзулуг бажың тудуп алыр дээрге акша-хөреңги чок.

Бир катап кухняның эжиин самдар, хирлиг оол соктап, хлеб дилеп келбээн чүве болза, диис дугайында ооң чажындан-на күзели боттанмас турган ийик. И Го оолду кээргеп, хырын быжыы-биле чемгергеш, суугуга суг чылдыпкан. Оолчуктуң орбак-самдар идик-хевин уштуп тургаш, оон көрей кээргенчиг оожум үннү дыңнап каан. И Го самдар идик-хептиң аразынче холун суккаш, оон куу борбак чүүлдү уштуп эккээрге, демги борбак чүүл кортканындан алгырып, ол чоок-кавыдан чидиг дыргактары-биле сегирип алган, а ол чоок-кавыда дииспеекти аскындыр туткан көрейниң холундан өске чүве чок болурга, дииспеек оон сегирип алган. Көрей И Го белиңнеп алгырыпкаш, ол-ла дораан каттырып, кем чок амытанны бодунче чыыра куспактаан.
Орбак-самдар оолду хиринден адырыптарга, сарыг баштыг орус оолчук болган.

- А мен сени кыдатчыгаш деп бодадым – деп, И Го баштактанган. – Ат-сывыңны кым дээрил?

- Вася.

- Кайыын сен, Вася?

Таңды эдээниң Верхне-Никольскиден.

- А ада-иең кайдал?

Оолчук харлыгып, соңгаже көрүнген, чаактарын куду чаштар чуглуп баткан.

- А мону кым дээрил? –деп, чугааны өскертип, чыпшына берген бичии адыгуузунче көрей хүлүмзүрген.

- Васька –деп, боостаада чыдыпкан кадыг чүүлдү ажырбышаан, оол чугааланган...

Хөлчок-даа улуг койгун болган. Союп-бускан койгуннуң коң эъдин пашка суккаш, кырындан соок кудук суун саарып, уксус немеп каан. Оон-даа бөдүүнчүдүп болбайн аан: баштай койгун эъдин хайындыргаш, а ооң соонда кырындан быжырыптар – ынчаптарга дүрген болур ийик, ынчалза-даа амданы көңгүс өске болур. И Го ынчап өлбес-даа. Улуг Дарга азы аалчыларның кайы-бирээзи чектей бээр дээш-даа эвес, канчаарга-даа койгун дөмей-ле хөлчок чаагай болур ийик, а херектиң ужуру чүдел дизе, бай көрей Кимге-даа ажылдап тургаш (азы төрүмелинден ирги бе?), ол хамык чүүлдү ак сеткилдиг кылып өөренген – сагыш-бодалга туржук дүш-түлге безин бодун чектээр кандыг-даа шинек чок болзун дээш.

Үш шак эрткенде, И Го койгунга дедир ээп келген: ону паштан ужулгаш, коң эъдин хойнуң эдир чаа-биле согажалааш, коъш-согуна, согуна болгаш чүгле ооң бодунга билдингир оъттар-биле дүрбүп, кырындан үс-биле сааргаш, быжырары-биле изиг-хааржакка суп каан.

– Вася, суугунуң агаар кирер үдүн чыртыйтып каг, шүңме, моон соңгаар ыяш салба – деп, ол бодунуң дузалакчызынга чугаалаан.
Быжырылга үезинде И Го койгунну демир деспиде чыглы берген ооң кара-мүнү-биле каш-даа удаа омааштап саарган.

Адактың соонда койгун-даа белен болган. Секперээри-биле амданныг эътти повар стол кырынга салып каан. Чараш тавакче эде салгаш, оъттар-биле чараштааш, суук сүүзүн кудары артып калган. Ооң соонда чип болур. И Го койгунга беш янзы сүүзүн белеткеп алган. Вася даштын ыяш чарып турган, ынчангаш ол аъш-чем шыгжамырының дээвииринде аскан кургаткан оъттардан сүүзүнге херек онза оът шилип алыр дээш боду чорупкан.

И Го бодунга дыка-ла таптыырганган: койгун-даа дең-дески быжыртынган, оъттарны-даа четчир болгаш артар кылдыр белеткеп алган, аъш-чем шыгжамырында-даа, кухняда-даа корум-чурум тулган, ооң дузалакчылары-даа база хоомай эвес – шоодайлар бүдүн-бүрүн, күскелерниң чыды безин чок, а Васяга чамдык чемнерни бот белеткээрин чөпшээреп болур апарган. Эки оол – кызымак-даа, хүндүлээчел-даа. Оон ёзулуг повар үнүп болур … И Го боданы берген:
"Улуг уруум Аришка база өзүп олур, авазы дег чараш-дыр, ша-даа четпээнде ашакка баар үези келир. Ол харын эки-дир. Чүгле ажылгыр эки оолга душкан болза көрем. Вася-даа дижик. Орус-даа бол, ажылгыры көрей олчаан... И Го улуг тынган: - Чүгле оларның чурттаар чери чок-тур. - Шагда-ла И Го Улуг Даргадан доорбаштар-биле дузалаарын, тудуг чорударынга чөпшээрелди бээрин дилээр бодап турган. Ол-ла черге болза, улам эки. Бажыңның дөрт ыяш ханазын чер бажыңга улаштыр тудуп үндүрүпкеш, ооң кырын шуглааш, соңгалар караан салып, шалалап алыр, а ооң соонда эрги чер бажыңны канчаарын бодангай. Ону бузуп каапкаш, орнунга шалалыг погреб казып алыр. Аришка биле Васяга, шуптузунга чер четчи бээр ийик. "Бөгүн дойлап, койгунну чип алгайлар аан, а даарта Токаның бодунга кирер мен” деп, И Го шиитпирлеп алган.

Повар сүүзүнге немээр оъттарны шилип ап, хымыш бажынга өремени узуп алгаш, кухняже ээп келген. Ооң эжиин хаап чыда-ла таныыры үннү дыңнап каан. Мынча хөй үениң дургузунда көрей И Го ол даашка чаңчыгып калган болгаш баштайгы дээрезинде олче онза кичээнгей салбаан. Улуг столче суугу чаны-биле эрткеш, И Го ооң кырынга өремелиг хымыжын салып кааш, чүгле ооң соонда үн үнген талаже көрүнген. Көрнүп келгеш, көргенинден чожуп калган. Ол үеде ооң-биле чүү болганын төнчү чок хөөреп болур, а кысказы-биле чугаалаар чүве болза: көргенинден кезек када көрей өлүп калган, ооң соонда чүрээ база катап соп, улуг-дамырже адреналинниг хөй ханны бүлгүрүпкен Хан башка улдаарга, И Го боду безин билинмейн, эът бузар чидиг бижек-биле койгунну амданнанып ырлап чип чыткан моортайның мойнун орта тудускан.

Хадың чартыларын бөле-хаара куспактап алган Вася кухняга кирип келгеш, ында тургустунган ыржымга элдепсинген. Азыраан адазы деп санаары ооң даргазы повар чеже-даа хамык ажылды оожум, тап-билээ кылырын оралдажыр болзажок, бодунуң соксаал чок ижи-биле – чүве кескен бижектиң, чем булгаан омааштың даажы-биле, суугуда хайынган, быжырган чемниң былгыраажы, шиилээни-биле кухняга онзагай аялганы тургузуп турган.

Бо удаада мында ылым чылым, чүгле чаа чугган шалага хоккуладыр дегген дамдыларның ында-хаая даажы амыдырал дөмей-ле шактың чорудуу дег уламчылап турар дээрзин сагындырып турган. Ону кым-даа доктаадып, оон туржук дедир ээлдирип шыдавас.

Вася суугунуң баарынга ыяштарын салып кааш, өлүг моортай кыдыгландыр шөйлү берген столдуң чанында улуг сакпыңның кырында олурган көрейге чеде берген. Диистиң адаандан төгүлген хан столдан шалаже улуг кызыл дамдылар болуп баткан. Көрей бажын халайтып алган, шылаг чок ажылгыр холдарын шимчеш кылбайн, ыыт чок олурган.

– И Го – деп, Вася оожум чугаалаан.

– Ачай!

– Ачай! – дээш, оол поварның баарынга дискектенип, ооң эктинден каңдайы аажок куспактаан.

Көрей И Го сырбаш кыннып, оттуп келгензиг, бодундан Васяны чайлады идипкеш, чартыын хемдип каан койгун болгаш өлүг диис чыдар столду бараадап көрген. Чиңгине секретарьның моол генерал-биле кежээки чеминге чедир үе эвээш арткан.

"Соок чем чип, водканы изиг-хан-биле холуп-бүдүп турда, белен апаар” деп повар боданган.

– Вася, диисти дүрген сой. …

Чем-даа тулган-на болган, а чанчын-биле аъттыг селгүүстээшкинниң соонда, чиңгине секретарьның чемге хөөнү аажок болган. А белеткеп каанын чүү дээр сен?!

"Ийет, мындыг поварлыг болганым аксым кежии-дир” деп, Салчак Калбак-Хөрекович сеткили ханып боданган. Моолдан генерал база хамык чүүлдерге таарзынган, ылаңгыя койгунга.

Кандыг кончуг семис чоор – деп, кол чемни амданнанып үңгүвүшаан, таалалдан бажын согаңнадып аалчы чугаалаан. – Бисте Моолда койгуннар ындыг эвес.

– Бо дээрге, тыва койгун-дур! – деп, хүлээп алыышкынынга, бодунуң күрүнезинге, хууда повары - И Го деп көрейинге чоргаарланып, Тока чугааланган...

(Уланчылыг).

Артур ХЕРТЕК очулдурган.

Сөстүлүк:
Верхне-Никольское – Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурнуң эргиде ады.

«Шын» №46 2024 чылдың июнь 22