Куда ёзулалы – тыва кижиниң үш улуг дойларының бирээзи. Амгы үеде тыва куда ёзулалы бурун ёзу-чаңчылдарывыстан ылгалып турарын, а чамдык куда дүжүрген улустар ыдыктыг дүрүмнерни, чаңчылдарны хажыдып турарын эскерип болур бис. 1990 чылдардан эгелеп, чуртта болуп турар өскерлиишкиннер-биле кады национал медерел оттуп, тыва чаңчылдарны, ооң иштинде тыва куда ёзулалын сергедип эгелээн. Хөй чылдар дургузунда тыва куданы эрттирбейин турганындан база чаңчылдар билир улуг кижилер колдуунда артпаанындан, шаандакы куданың чүгле чамдык кезектерин оттуруп эгелээн.
Амгы үеде куда ёзулалы ийи кезектен тургустунган:
- келин айтырары;
- куда дүжүрери.
Келин айтырары
Келин айтырары – амгы үениң куда ёзулалының бир кезии. Бо ёзулалче бурун куда ёзулалының аас белээн сунары деп тургузуу колдуунда кирип турар. Ол дээрге уругнуң ада-иезинден оолдуң ада-иези уруун келин кылдыр бээр деп чөпшээрелин ап турары. Чамдык таварылгаларда ынаар шай бузары, дүгдээшкин база хары угда кирип турар.
Аас-белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс-биле дүңзе таакпыны база киирип болур чораан. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы айтырып каап болур турган.
Амгы үениң сайзыралы-биле уругну айтырып тургаш, дүгдээшкинче кирип турар чаагай ёзулал - келин кыстың чажын ийи чарып чаваглаары.
«Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улустар «арага кудары» дээр апарган. Бодаарга, уругнуң ада-иези чүгле арага манап олурар ышкаш. Келинни айтырып турда, шаанда кадак, шай, чаңгыс хой ужазын чүгле уругнуң ада-иези алыр чораан, чүге дизе олар уруун чүгле чаяаган эвес, а азырап, кижизидип, өстүрүп каан.
Чамдык таварылгаларда хой ужазынының саны 10-20-даа ажа бээр апарган. Чогум куданың кол утказы – ырак-чоок төрелдерниң хой ужазы алырында эвес, харын оларның боттарының өгленип турар аныяктарга дуза кадарында болгай.
Амгы үеде уруг айтырар деп барганда, кыс кижиниң талазы баш удур каш кижиге хой ужазын, каш кижиге төш бээрин дыңнадып, ол чүүл негелде хевирлиг апарган. База келин айтырарда арага кудуп, келген чонну эзиртиири дээрге-ле тыва кижиниң мөзү-шынарының кудулаанын херечилеп турары.
Куда дүжүрери
Куда дүжүрериниң хүнү дээрге кыс уругну ашакка аппарып бээриниң хүнү, оол уругнуң тиккен өөнүң улуг ээзи болган хүнү.
Куда-дүжүрер хүннү хүрээ-хииттен айтырып алган соонда, кудага белеткел эгелээр. Куда хүнүнде уругнуң ада-иези, чоок төрелдери уругнуң эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар.
Кудалар уткууру – хүндүткелдиң база бир онзагай хевири. Кыс уругнуң талазындан келген кудажыларны, оол ургнуң ада-иезиниң аалының чанынга келгенде, албан уткуур, ол болза ырактан келген кижилерни дыштандырары болур.
Уругнуң эккелген эт-севин аайлааш, чаа тиккен өгге куданы эрттирер. Бурун ёзуда чаа тиккен өгнү кудага келген кижилер үш катап хүнгээр долганыр.
Куда дүшкен черге 37 хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас. 49 хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла эрттир арага ижип болбас. Куда дүшкен черге эзиртир арага ишпес, шош-содаа кылбас, аас-дыл үндүрбес, чүге дизе өгленишкен аныяктарның амыдыралынга келир үеде улуг шаптараазыннарны, айыылдарны тургузуп турар.
Куда болган черге араганың сөөлгү дашказын эң улуг назылыг кижиге сунар. Ол кырган арагазын дыл бажынга дээртипкеш, илезин отче, хараачаже болгаш дээрже углай чажыптар. Кудага келген кижилер эмин эрттир шимээргээр болза, суг, божа болгаш хойтпак холумаан оларның каас-коя хевиндиве тө чажар.
Куданың кол утка-дөзү – өгленип турар уруглар кады чурттааш , аас-кежиктиг, хөй ажы-төлдүг, өөрүшкүлүг болуп, оол биле уругнуң аразында тайбың болгаш бот-боттарын билчирин, амыдыралга таваржы берип болур бергедээшкиннерни иелээн шыдамыккай эртип ап болурун күзээн, йөрээлдер алгаары болур. Эзирик кижиге йөрээл чугааладыры хоруглуг.
Куда ёзулалы өгленип турар уругларның өөнге болур чораан. Уругнуң ачазынга айыжы деп улуг хемчээлдиг кадакты, кыдат таакпыны, чаңгыс хой ужазын, авазынга сержи деп шала биче кадакты, бүдүн шайны, тон шывар пөс дээн чижектиг белектерни тывыскан соонда эгелээр. Чаңгыс хой ужазын дөрге салып каар чораан. Хой ужазының салырының утказы чүдел дизе, тыва чоннуң амыдыралы мал-биле холбаалыг болганындан, ол тодуг-догааны, аш-чут чогун илередип турганы болур.
Алган дѳзү:
1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.
2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Традиции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34
3. Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семейные отношения у тувинцев и их трансформация в Советский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106