Тывада куда-дой сезону кидин түлүк.
Куда ёзулалы – тыва кижиниң үш улуг дойларының бирээзи. Амгы үеде тыва куда ёзулалы бурун ёзу-чаңчылдарывыстан ылгалып турарын, а чамдык куда дүжүрген улус ыдыктыг дүрүмнерни, чаңчылдарны хажыдып турарын эскерип болур бис. Төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң этнография секторунуң эргелекчизи Светлана Донгактың “Тыва куда ёзулалдары” деп номунда эрткен чүс чылдың эгезинде келин чурагайы нарын болур деп бижип турар. Көөр ужурлуг чүүлдер хөй: өгленип турар аныяктарның тааржыр-таарышпазындан аңгыда, куданың кайы чылда, кайы хүнде болуру, кайы шакта эгелээри, келин уруг ада-иезиниң аалындан кайы шакта, кайы чүкче углап үнүп алыры дээн ышкаш айтырыглар хөй турган. Тывалар чеди ада чедир өг-бүле тутпас турган, ол улуг хүрүм кылдыр санаттынар. Ынчангаш баш удур хан холужа бербезин ойлаар. Оон аңгыда кудаларга кандыг-даа тала бардамнавас, эпчок байдал тургуспазын тывалар кызыдар чораан.
Бардам чорук тыва улустуң мөзү-шынарынга таарышпас. Куда ёзулалы өгленип турар уругларның өөнге болур чораан. Уругнуң ачазынга айажы деп улуг хемчээлдиг кадакты, кыдат таакпыны, чаңгыс хой ужазын, авазынга сержи деп шала биче кадакты, бүдүн шайны, тон шывар торгу дээн чижектиг белектерни тывыскан соонда эгелээр. Чаңгыс хой ужазын дөрге салып каар чораан. Хой ужазын салырының утказы чүдел дизе, тыва чоннуң амыдыралы мал-биле холбаалыг болганындан, ол тодуг-догааны, аш-чут чогун илередип турары болур.
Өгленип турар аныяктар улуг улустуң чугаазынче киржип, араганы ижер хамаанчок, безин амзавас чораан. Чүгле улуг назылыг кудашкылар хөөрежип чугаалажыр турган. Аалдың арткан кежигүннери болгаш аныяктар өске өглерде салган аъш-чемни чип, даштыгаа “Көгээржик хунаажыры”, “Чода хунаажыры”, “Аскак кадай”, “От чаяры” деп оюннар ойнап, кудашкылар удур-дедир баштактанчып хөглээр чораан.
Куда ёзулалын чугаалап тура, тыва чоннуң келин уругнуң аажы-чаңынга хамаарыштыр көрүш-негелдезин демдеглеп болур. Бир дугаарында, келин уругнуң томаанныг, биче сеткилдиг ажылгыр-кежээзин көөр. Уругнуң ада-иези бичиизинден-не уруун ындыг шынарлыг кижизидерин кызыдар чораан.
Күдээ кижиниң мөзү-шынарын база-ла көөр чораан. Эр кижи чем тывыкчызы болгаш чемгерикчи чораан болганындан өгнүң ээзи болур. Эр кижиге хамаарыштыр тывалар: “Отка-көске дүшпес-ле болза, оолдуң эрези эки” дээр. “Эрес” дээрге ооң угаанныы, ажылгыры, өг-бүлезин чемгерип шыдаары, чон аразынга хүндүткелдиг, хөй хоозун чугаа чок, ниитизи-биле топтуг, эр шынары бедик дээни ол болур. Маңаа чугаалап каар чүүл — күш-шыдалдыг чурттап чораан өг-бүле дээрге-ле эр кижиниң эр бүдүжүн көргүзүп чорааны ол турган.
Куда дүшкен черге 37 хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас. 49 хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла эрттир арага ижип болбас. Куда дүшкен черге эзиртир арага ишпес, шош-содаа кылбас, аас-дыл үндүрбес, чүге дизе өгленишкен аныяктарның амыдыралынга келир үеде улуг шаптараазыннарны, айыылдарны тургузуп турар.
Куданың кол утка-дөзү – өгленип турар уруглар кады чурттааш, аас-кежиктиг, хөй ажы-төлдүг, өөрүшкүлүг болуп, оол биле уругнуң аразында тайбың болгаш бот-боттарын билчирин, амыдыралга таваржы берип болур бергедээшкиннерни иелээн шыдамыккай эртип ап болурун күзээн йөрээлдер алгаары болур. Эзирик кижиге йөрээл чугааладыры хоруглуг деп төөгү эртемнериниң кандиды Светлана Донгак бижип турар.
АМГЫ ҮЕНИҢ КУДАЛАРЫ
Хөй чылдар дургузунда тыва куданы эрттирбейн турганындан база чаңчылдар билир улуг кижилер колдуунда артпаанындан шаандакы куданың чүгле чамдык кезектерин оттуруп эгелээн. Амгы үеде куда хөй кезии Европа чоннарында эрттирип турар байырлалдарга дөмейлешкек. Чижээ, куда бетинде уруг кыс эштери-биле чыглыр (девичник), эр улус база аңгы чыглыр (мальчишник). Ол хемчеглерже эш-өөрү-даа, өгленир деп турар аныяктар боттары-даа эвээш эвес чарыгдалды үндүрер. Оон аңгыда ашак-кадай каш чыл дургузунда бадылгазы бар-даа болза, кудазының хүнүнде база катап чүскүктер солчуп, үнүүшкүннүг бадылганы база кылып турарлар.
Ол ышкаш чуртталгада чаңгыс болур чараш байырлалын кезээ мөңгеде кадагалап арттырар дээш, чурук тырттырар кижилерни база хөлезилеп ап турар. Бо үеде банкет эрттирерде, чаңгыс кижиниң олуду ортумаа-биле 2–3 муң рубль. Оон аңгыда арага-дары, ногаа-чимис, эът аймаа дээн чижектиг немей садар чүүлдер-ле көвей. Ынчап кээрге бир аалчының олуду 5 муң рубль чедип турар. Куда эрттиреринге чарыгдалдар хөй. Ынчангаш чамдык ада-иелер ажы-төлүн деткиир дээш, эт-хөреңгизин садар азы банкылардан чээли алыр ужурга база таваржыр.
Амгы үеде миллиондан өрү акша-хөреңгини үндүргеш, кудазын эрттирип ап турар.
“Мен кудамны бо чылдың май 23-те эрттирдим. Өөм ээзи-биле дээди өөредилге черлерин Санкт-Петербургка дооскаш-ла, аңаа чурттап артып калдывыс. 10 чыл дургузунда бадылгалыг ашак-кадай болуп, ийи уруувус өстүрүп, эгин-кожа чурттап чоруур бис. Чон чыып, чараш байырлал эрттирип көрбээн бис. Кыс кижи чуртталгада ак платье кедиксээр болгай. Чарыгдалдарывысты 1 сая 200 муң рубльге санап алган турдувус. Хүнү кээрге, немээр чүүлдер көвей болур чорду. Ниитизи-биле 1 сая 600 муң рубль чарыдывыс. Төрелдеривис, эш-өөрүвүс хөй кезии Тывада болгаш найысылал Кызылга эрттиргенивис ол. Улуг найыр-доювус эки эрткен. Өөм ээзи өскүс, мен чаңгыс авалыг мен. Чарыгдалывыс кирбээн-даа болза, хомудавас мен. Эң кол чүүл — келген чонувус-биле өөрүшкүвүс үлештивис.
Куда белеткелинде акша камнап алыр аргалар бар чорду. Чижээ, шайлалга залынга “фотозона” дээривис булуңнуң улуг ажыы-даа чок чорду. Ынаар 30–40 муң акша үнген. Оон аңгыда хөй ыраажылар, самчылар чалаарының орнунга, боттары баш бурунгаар белеткенип алганы дээре. Аалчыларның кичээнгейи артистерже эвес, а өгленип турар аныяктарже болза эки деп саналдыг мен. Оларның байырлалы ышкажыл. Кежээ дургузунда белек-селек сунчуп, ёзулалдар эрттирип, байыр чедириишкиннери кылып турда-ла, көрдүнген үе төнер. Аалчылар таптыг-даа танцылап азы чугаалажып четтикпес болур чорду. Ындыг чүүлдерже сагыш салыр болза, чөптүг боор деп көрдүм” – деп, Чаяна Кара-Сал чугаалаан.
ӨГ-БҮЛЕНИ КАДАГАЛААРЫ ЧУГУЛА
Куда эрттирери кижи бүрүзүнүң хууда херээ. Ындыг-даа болза чараш байырлал быжыг өг-бүлениң өзээ болбас. Чамдык өгленишкен аныяктарның аразында кымның төрелдери хөй азы эвээш түңнерлиг акша салган дээш, чөрүлдээлер тургустунары чажыт эвес. Азы үндүрген чарыгдалы кирбээн дээш баар. Ооң уржуундан аас-дыл, өг-бүле буступ дүжүп болур.
Хамааты байдалдың чаңгыс аай күрүне даңзызының көргүзүглеринден алырга, Тывада чарлыр чорук сөөлгү каш чылдарда көвүдээн. 2024 чылда 1716 бадылга бүрүткеттинген болза, 1127 өг-бүле чарылган. Чижээ, 2015 чылда 1754 өг-бүле ХБАБ-ка бүрүткел эрткен болза, чарлыышкын чүгле 536 болган. 9 чыл дургузунда бадылганың көргүзүглери ол-ла хевээр, а “бузулган” өг-бүлелер ийи катап хөй апарган.
Аныяктарның өг-бүле болуп чурттаарының үези эрткен он-он чылдарга деңнээрге, элээн кызырылган. Ооң мурнунда, ховар таварылгалардан аңгыда, улус 10–30 чыл чурттааш чарлып турган болза, ам каш-ла чыл болур азы каш-ла ай чурттапкаш, ийи тарай чоруй баар таварылгалар бар. Ынчалза-даа ол кыска үениң дургузунда төлденип четтигиптер. Чаңгыс авалыг азы ачалыг ажы-төлдүң саны көвүдеп турар. Азы болза кырган ада-иелери өстүрүп, кижизидип чоруур таварылгалар база хөй болгай.
Өг-бүлелерниң буступ турар чылдагааннары аңгы-аңгы. Ындыг-даа болза эң нептереңгей таварылга- лар – шынчы эвес чорук, өөнүң ишти азы өөнүң ээзинге өскерлири. Оон аңгыда чурттаар оран-сава-биле холбаалыг айтырыглар азы акша-хөреңгиниң өг-бүлеге чедишпезинден. Ол ышкаш аңгы амыдыралга белен эвес болганы, шаптараазыннар тыптырга, бот-боттарын буруудажыр. Ада-иелери ажы-төлүнүң хууда чуртталгазынче киржир чорук база бар. Арагалаашкын дээш өске-даа багай талаларын билгеш база чарлып турар.
Хүрээ-хииттер, ыдыктыг черлерге, ылаңгыя “Цеченлинг” болгаш “Түптен Шедруб Линг” хүрээлериниң даштынга, өгленишкен аныяктар эш-өөрү-биле тырттыржып, ол девискээрни бокталдырып, улуг шимээн үндүрүп, тейлеп келген чүдүкчү чонга, лама башкыларга хүндүткелдиң демдээн көргүспейн турар. Ол ышкаш орай кежээ куда-дой өргээлериниң девискээринге улуг дааш-шимээн үндүрүп, ол чоок-кавының чурттакчыларынга таарымча чок байдалдарны тургузуп турары кымга-даа билдингир. Бо-ла бүгүнү социал четкилерде хөйү-биле бижип, чон аразында дүвүрелди тургузуп турар.
Үе шапкыны-биле өскерлип турар болгаш, чоннуң национал медерели база сыр өске апарган. Тыва чаңчылдар уттундуруп бар чыдар, интернет культура хөме апкан. Өг-бүле институду кошкап турар.
Олча ОНДАР.
Тываның культура яамызының парлалга албанының чуруктары.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3