Октябрь 31-де ТГШИ-ге билдингир түрк дылдар шинчилекчизи, лексиколог, лексикограф, этимолог, Тыва АССР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң доктору Борис Исакович Татаринцевтиң 85 харлаанынга тураскааткан конференция болган.
Аңаа эртемденнер, тыва дыл башкылары чыглып, тыва дылдың школага болгаш дээди өөредилге черинге башкылаашкынын, түрк дылдарның лексикага хамаарышкан онзагайларын, грамматика, этимология, сөзүглелдер талазы-биле айтырыгларны аңгы-аңгы шөлчүгештерге тус-тузунда илеткеп, сайгарып чугаалашканнар. Конференцияга чүгле Тывадан эвес, а Бурят, Хакас республикалардан эртемденнер база видео-харылзаа таварыштыр коштунуп, илеткелди кылганнар.
Борис Татаринцев аспирантураже кирип турда, якут, алтай, тыва үш дылдың бирээзин шилип алырын сүмелээрге, тыва дылды ол шилип алган. Эртемденниң ажыл-ижи хөй талалыг болгаш, аажок улуг үре-түңнелдиг болган. Ол 150 ажыг эртем ажылдарын болгаш монографияларны бижээн. Ооң чуртталгазында эң-не кол ажылы— Тыва дылдың этимологтуг словары. Баштайгы тому 2001 чылда үнген. Словарьны 4-кү томунга чедир ном кылдыр үндүрүп четтигипкен. 5 дугаарын ажылдап эгелеп кааш, чырыкче үндүрүп четтикпээн. Ынчалза-даа ооң өөреникчилери башкызының ажылын уламчылап, 2018 чылда 5-ки томун үндүргеннер. Амгы үеде 6 дугаар томун база ажылдап кылып турар.
“Тыва дыл талазы-биле ол дендии хөйнү кылып каан. Мен ооң-биле кады ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. Ынчан база-ла институттуң директору турдум. Ооң ажылдап кылганы этимологтуг словары чүгле тыва чонга эвес, а харын-даа өске түрк дылдарны шинчилээринге аажок улуг салдарлыг болган” – деп, ТГШИ-ниң директору Вячеслав Март-оол чугаалаан. Борис Татаринцевти делегей деңнелдиг түрк дылдар шинчилекчизи дээрзин ол демдеглээн.
Конференцияга Борис Татаринцевтиң кады ажылдап чораан коллегалары, эртем талазы-биле удуртуп чорааны амгы үеде филология эртемнериниң кандидаттары апарган өөреникчилери келгеш, башкызының дугайында сактыышкыннарны чугаалаан. Оларга ТывКУ-нуң филология факультединиң деканы Надежда Сувандии, Национал школа хөгжүдер институттуң директору Елена Куулар, ТГШИ-ниң словарь секторунуң кол эртем ажылдакчызы Оюмаа Саая олар хамааржыр. Оюмаа Саая Борис Татаринцевти студент үелеринден тура таныыр. Ол башкызының сүмези-биле тыва дылдың узун ажык үннерин шинчилээн.
Борис Татаринцев чораан боду бөдүүн, черле өрү көрдүнмес, хөй чугаа чок-даа болза, дендии хүндүлээчел турганын өөреникчилери сактып чугаалаан.
“Кажан ол этимологтуг словарьның бирги томун бижип алгаш, рецензия бижип бээрин дилеп меңээ келген. Мен ооң рецентентизи болдум. Этимологтуг словарьның башкының адын салган 4 томун шуптузун шыгжап чор мен” – деп, Национал школа хөгжүдер институттуң кол эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң доктору Мира Бавуу-Сюрюн чоргаарал-биле чугаалаан.
Эртемденниң 85 харлаанынга тураскаадып, конференция эрттирерин ооң оглунга чугаалаарга, ол сагыш-сеткилинден аажок өөрүп, Тыва дыл хүнүн уткуштур байырын ол чедирген: “Ачамның дугайында сактып, бодап чорууруңар дээш улуу-биле өөрүп четтирип тур мен. Ооң эгелеп каан ажыл-ижин уламчылап, эчизинге чедирериңерге бүзүреп тур мен. Ачамның кандыг кижи чораанын эки билир силер. Бажыңга турганда, чай кадында-ла кылып турары карточкалары-биле ажылдаар кижи”.
Эртемденниң бижээн ажылдарын, номнарын, аттестаттарын, дипломнарын, студентиниң биледи дээш оон-даа өске хөй-хөй документилерин “Татаринцев Борис Исакович – тыва лингвистиканың эрес-дидим кижизи” деп ат-биле ТГШИ-ниң бирги кадынга делгээн. Кызылдың педагогика институдунуң “Школа назыны четпээн уруглар өөредилгези база тыва дыл, чогаал” деп угланыышкынның студентилери конференцияны улуг сонуургал-биле кээп дыңнааннар. Ылаңгыя оларга бо хемчег кончуг ажыктыг болган.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруку ТГШИ-ден алган.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2