Тыва литература делегейинде

Тывага чурукчулар, композиторлар, театр ажылдакчылары, журналистер эвилелдериниң аразындан эң баштайгызы Тываның чогаалчылар эвилели 1942 чылда тургустунганын төөгү материалдарындан тодаргай билир бис.

Уран чүүлдүң бир хевири чечен чогаал – кижилерниң угаан-медерелин хевирлээр бир чугула шимчедикчи күш. Чогаалчылар эвилелин тургусканы-биле чогаал бижиир кижи бүрүзү чечен чогаал дээрге тускай негелделерлиг уран-чечен чогаадылга деп медереп билген турар ужурлуг деп чүвени айтып турган. ЧЭ кедизинде профессионал чогаалчыларның эвилели апаар ужурлуг деп мындыг бодалга чагыртып, эрге-чагырга черлери доктаал-саавыр-биле эвилелди тургускан, а эвилелдиң эң баштайгы кежигүннери бедик көдүрлүүшкүннүг ажыл-чорудулгазын эгелээн деп билип турар бис.

ТАР-ның Чогаалчылар эвилелин тургузарының мурнунда чылдарда күрүне чергелиг элээн хөй ажылдар чоруттунганы төөгүде айыттынган. Ол бүгүнү ЧЭ-ниң эге таваа деп санап болур. 1930 чылда тургустунган ТАР-ның Эртем комитеди тыва бижик, тыва дылга, орус дылга, төөгү болгаш бойдус эртемнеринге өөредилге номнарын чогаадып белеткээринге, музей, ном үндүрер чер, күрүне архиви угланыышкыннарга ажыл-чорудулгазын эгелээнин билир бис. 1935 чылда Чогаал комитеди тургустунган. 1938 чылда ук комитеттиң чанынга чечен чогаал килдизин ажыткан. ТАР үезинде ажыттынган Өөредилге комбинадының чанынга театр бөлгүмү ажылдап турган. Ол үеде «Шын» болгаш «Хостуг арат» солуннарның редакцияларынга тургустунган литература бөлгүмнери чогаадыкчы ажылы эгелеп чоруур чогаалчыларны каттыштырарынга, оларның чогаадыкчы өзүлдезинге улуг рольду ойнаан.

Тываның чогаалчылар эвилелиниң 1942 чылда тургузукчу хуралынга 31 автор киришкен, оларның аттары архив саавырларында бижиттинген: Салчак Тока, Сарыг-Доӊгак Чымба, Сергей Бүрбү, Степан Сарыг-оол, Моӊгуш Идам-Сүрүӊ, Алексей Хɵвеӊмей, Ондар Доржу, Полина Калиничева, Чамзырай, Василий Эренчин, Самба-Лүндүп, Иргит Бадыраа, Оюн Сундуй, Оюн Эргил-оол, Салчак Лопсаӊ, Ондар Сагаан-оол, Рамазанова Мария, Куулар Тамбы-Сүрүӊ, А. Пальмбах, Очурбаанак, Леонид Чадамба, А. Кɵк-оол, Исполнев, Матвеев, Бобкова, Сеглеӊмей, Салчак Тамба, Дугаржап, Соян Тамба, Хертек Куӊгаа, Тевек-Кежеге.
Бо 31 кижиниң аразындан Салчак Тока, Сергей Бүрбү, Степан Сарыг-оол, Моӊгуш Идам-Сүрүӊ, Василий Эренчин, Самба-Лүндүп, Иргит Бадыраа, Куулар Тамбы-Сүрүӊ, А. Пальмбах, Леонид Чадамба, Сеглеӊмей, Салчак Тамба дээш өскелер-даа Тываның ат-сураглыг чогаалчылары апарган, үелерниң солчулгазынга чагыртпас, тыва классика деп үнелеп турарывыс, ылап-ла мөңге чогаалдарны бижээн.

«Чогаалчылар эвилели» деп билиишкинде «чогаалчы», «уран чогаалга салым-чаяанныглар» деп уткадан аңгыда, «күрүне чергелиг харыысалга онаашкан тускай мергежилдиглер» база ооң соондагы чылдарда «салым-чолун чечен чогаал-биле болгаш ажыл-амыдыралын бүрүн чогаадылга-биле холбаан» деп уткалар каттыжып келгени көскү.

С.Б. Пюрбю:
«Чонга-хөйге аян тудуп, бараан боорда,
Чүректерни дүймедиптер чаңгыс сөс дээш
Чогаалчының човалгазы – аар ижин
Чүнүң-биле дөмейлезе четчир ирги?» –диген болгай.

Чогаалчылар эвилелиниң эң баштайгы бо даңзыда ады кирген сураглыг тоолчувус Тевек-Кежегеге хамаарыштыр «чогаалчы» деп ат чон иштинге тараваан-даа болза, тыва уран чогаалдың үндезин дөстери ханы, сагыш-сеткил культуразының өнчү-байлаа канчаар-даа аажок делгем, байлак дээрзин чогаал хөгжүлдези бадыткаан-даа.

ССРЭ-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ хүрээлеӊинге 33 чогаалчы бактаап турган: 1945 ч. – С.К. Тока, В.Ш. Кɵк-оол, С.А. Сарыг-оол, О.К. Саган-оол, С.Б. Пюрбю [1948 ч. репрессияга таварышкаш үндүрткен, ооӊ соонда 1957 ч. дагын хүлээп алдынган], Б.Д. Хɵвеӊмей, А.А. Пальмбах, В.Л. Эренчин, С.К.-К. Самба-Люндуп, М.Ы. Идам-Сүрүң [1948 ч. репрессияга таварышкаш үндүрткен, ооӊ соонда 1961 ч. дагын хүлээп алдынган], Л.Б. Чадамба, А.Д. Бобкова [1951 ч. эвилел кежигүнүнден үнген]. 1949 ч. – Ю.Ш. Кюнзегеш, А.К. Калзан. 1960 чч. – С.С. Сюрюн-оол, О.Ɵ. Сувакпит, С.В. Козлова, А.Т. Даржаа, [1975 ч. А.Т. Даржаа эвилел кежигүнүнден хостаткан], М.А. Хадаханэ, К.-Э.К. Кудажы. 1970 чч. – А.Ф. Емельянов, М.Б. Кенин-Лопсан, А.А. Даржай. 1980 чч. – Д.Д. Сарыкай, Е.Т. Танова, Ч.Ч. Куулар, В.С. Серен-оол, М.К. Ɵлчей-оол, В.Б.-Х. Монгуш. 1990–1991 чч. – Н.Ш. Куулар, А.К. Үержаа, А.Х.-О. Ховалыг, Е.В. Антуфьев. 1993 чылдан бээр Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери: М.Б. Доржу, Э.Л. Донгак, М.Б. Ховалыг, К.Д. Бижек, Э.Б. Мижит, Ч.Т. Ирбижей, З.Б. Самдан, С.С. Комбу, Л.Х. Иргит, Ш.М. Суваң, М.А. Күжүгет, У.А. Донгак, С.М. Ɵндүр, И.П. Принцева, М.Н. Ооржак болгаш ɵскелер-даа болганнар.

Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери, чогаал шинчилекчилери, эртемденнер А.К. Калзан биле М.А. Хадаханэ тыва литератураның хөгжүлдезинге үнелеп четпес улуг үлүүн кииргеннер. Оларның болгаш дыл эртемденнериниң ажылдарындан утпаза чогуур чугула бодалдар мындыг: литературлуг дыл – национал дылдыӊ дээди хевири, чоннуң өнчүзү; төөгүнүӊ узун оруунга тыва нацияныӊ хевирлеттинеринге, кайы-даа үелерде сагыш-сеткилдиӊ болгаш арыг мөзү-шынарныӊ өзээн чон аразынга тударынга эӊ чугула рольду чечен чогаал ойнаар, тыва чечен чогаал чоннуӊ угаан-сарыылыныӊ болгаш культуразыныӊ бедик чедиишкини; тыва литературлуг дылдың бүгү уран-чечен аргаларын дески ажыглап, чогаадыкчы ажылывысты чорудар деп бодаар болзувусса, чечен чогаалывысче кичээнгейивисти угландырар ужурлуг бис.

Бүгү ССРЭ-ге ышкаш, тургустунган чылында-ла Чогаалчылар эвилели чогаал ажылынга коммунистиг идеологияны дорт удуртулга болдурган, хайгаарап чагырар орган болу берген. Чогаалчылар эвилели тыва чечен чогаалдың хөгжүлдезинге чаагай салдар чедиргенинден аңгыда, чечен чогаалдың эчис сорулгаларынга шаптык болуп турганын ниитилел медереп билип эгелээн, ооң дугайында төөгү-шинчилел ажылдарында хөйү-биле бижип турар апарган. Чогаалдарынга бот-медерелин хостуг илереткени, дидим хамааты туружу, ниитилелдиң нарын-берге айтырыгларын чогаалдарынга көдүргени дээш чогаалчылар шүгүмчүледип, репрессияга таваржып, чогаалдары хоруттунуп, кыстырып турганын эки билир бис. Чүректиң кыйгызы, сагыш-сеткилдиң аарышкызы, бот-сайгарылгадан төрүттүнген чогаалдарынга хамааты туружун илереткени дээш човаг-түрегделге таварышкан чогаалчыларывыстың намдар-төөгүзү амгы салгалга кичээндириг болбайн аан. С.Б. Пюрбю 1948–1956 чылдарда хосталгазын казыткан. С.А. Сарыг-оол ол чылдарда күрүнениң айыыл чок чорук органнарының хайгааралынга турган. М.Ы. Идам-Сюрюн 1948 чылда буруудаттыргаш, хосталгазын казыткан. Ф.Ш. Сегленмей репрессияга таварышкаш, хөй чылдарда чогаалдарын парладыр аргазы чок турган.

Ол үениң чогаадыкчы интеллигенциязының төлээлериниң сактыышкыннарындан кирген медээлер: М.Б. Кенин-Лопсанның «Сараланың салымы» деп романын парлаарын хораан турган, ооң соонда чогаалдың адын өскерткеш парлаан («Улуг хемниң шапкыны», 1965 ч.). С.С. Сюрюң-оолдуң прозазын 1970 чылдарда критика хүлээп албаан.

Чогаадыкчы ажылды дорт башкарып чагырар сорулгалыг күрүне удуртулгазының эмин эрттир холгаарлап турганындан тыва чечен чогаал элээн човаг-түрегделди көргени төөгүден билдингир. С.Б. Пюрбюнуң «Төрээн черим» деп баштайгы шүлүк номун номчукчулар чажырып номчуур турганын бистиң улуг назылыг номчукчуларывыс херечилеп арткан. Барык 1970 чылдарның төнчүзүнге чедир авторлар «иштики редакторга», «бот-хуунуң иштики хыналдазынга» («иштики цензор») чагыртып турганын айытса чогуур. Ол үеде чогаал күрүнениң тускай органы цензураның дорт хыналдазынга турган. Ындыг-даа болза тыва уран сөстүң ыры боглуп калбаан, ооң дугайында улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның С.Б. Пюрбюге тураскааткан «Чалча-даа, хөдел-даа эвес» (2013) деп барымдаалыг тоожузунда бижип каан. Сөөлгү чылдарның чаа чогаалында Тываның улустуң чогаалчызы Н.Ш. Кууларның «Муңгаштатпаан муңчулбас ыр» (2018) деп романында ооң дугайында элээн ханы, хөөмей-сыгыт-биле холбап сайгарган боданыышкыннар бар.

Хөгжүм, чурулга, шии, балет оларның үндезин хевири чечен чогаал чүве болганда, уран сөстүң чоннуң амыдырал-чуртталгазының сайзыралынга дорт салдарлыының дугайында улустуң чогаалчызы Э.Б. Мижит ЧЭ-ниң 70 хар оюн демдеглээн чылында, 10 чыл бурунгаар, мынчаар чугаалаан: «Уран-чечени-биле бедик деңнелдиг чогаалдар чоннуң интеллектуалдыг сайзыралын херечилеп турар. Ол кайы-даа үелерде ындыг турган. Ниитилелге болгаш эрге-чагырга черлеринге бис ооң дугайында үргүлчү сагындырып чоруур ужурлуг бис».
Чогаалчылар эвилели – чечен чогаалга салым-чолун кошкан, делегейниң хөй-хөй чоннарының депшилгелиг культурлуг өнчүзүн ажыдар чогаалдарны бижип чоруур кижилерниң эки тура-биле эвилелдежип, каттыжып, демнежип, деткижип ажылдаар организастыг хевири.

С.Б. Пюрбю бодунуң үезинде: «Чаңгыс сөс дээш…» [чогаалчылар…]
«Чайжок бачым аар ишти кылып чоруур,
Сеткил хайныр, чечен ырны чогаадыр дээш,
Чеже сөстү кожуп, шенеп шиливес дээр» – деп.

Ол ышкаш чечен чогаал сөзү – ыры:
«… ынакшылды, өжээнни-даа кыпсы кааптар.
Өөрүшкүнү, идегелди чырыдыптар.
Өлүмү чок, эленди чок, мөңге дириг» – деп бижээни чаа салгалдарга дамчып, сеткилдерге сиңе берген.
Шүлүкчүнүң чечен-мерген сөстери чылдар өттүр чүректерни хөлзедип, угаан-бодалывысты доюлдуруп, кичээндирип чор!

/ У.А. ДОНГАК, филология эртемнериниң кандидады, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

/ В.С. САЛЧАК, ТГШИ-ниң чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы.

"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24

#Шынсолун #Тыва #ТываЛитература #Чогаал #ЧогаалчыларЭвилели