Тыва, моол дылдарны өөрениринче чалап тур!

Тываның күрүне университеди Тывада чаңгыс-ла дээди өөредилге чери. Университеттиң ажыл-чорудулгазында филология факультеди көскү черни ээлеп турар. Филология факультеди бодунуң ажылдап эгелээнинден бээр тыва, орус база даштыкы дылдарның башкыларын белеткеп келген. Өөредип турар дылдарның аразында моол дыл база бар.

Шаандан тура тывалар кожа-хелбээ моол чон-биле амыдыралчы харылзаалыг чораан. Эрги Тывага садыг-саарылга, шажын-чүдүлге, ном-бижик дээш өске-даа сайзырал-хөгжүлдеге чугула ажыктыг чүүлдерге Моол салдарлыг бооп келгени чугаажок. Ынчангаш ажыл-амыдыралдың аайы-биле тыва чон моолдар-биле харылзаа тудар эптиг арганы тыпкан – моол дылга чугаалажып өөренип алган. Угааны чиик, моолдап билир тывалар Моол чурту кирип харылзажыр, Амбын ноянның албанын кылыр эрге-дужаалдыг дүжүметтер апаргылаар турган. Ол шагда ындыг дыл билир кижилерни чон бир тускай хүндүлээр турган.

Республиканың мурнуу-чөөн, чиге мурнуу база мурнуу-барыын чүгүнде кожууннарның чурттакчылары моол дылга төрээн дылы ышкаш чугаалажып чоруурлар. Амгы үеде моолдап чугаалажыр аймактарга Тере-Хөл кожууннуң ындыы кызыгаарының, Эрзин кожууннуң Качык, Нарын, Мөрен, Сарыг-Булуң база Эрзин сумуларының чону, Тес-Хемниң О-Шынаа девискээриниң, ϴвүрнүң Ак-Чыраа, Хандагайты, Саглы суурларының база Мөңгүн-Тайганың Моол талазының турум чурттакчылары хамааржыр.

Эң-не баштай тыва бижиктиң тыптырынга моол бижиктиң салдары база турган. Тываның төөгүзүнүң эрте-бурунгу чурумалдарын-даа, аас чогаалы база Ноян чагыргазының чүглүг чагааларында-даа, шажын бижиктеринде-даа моол бижикти ажыглап турган. Тыва Арат Республика үезинде баштайгы солун-сеткүүлдер, ылаңгыя "YНЭН" ("ШЫН", 1925 ч.) моол бижик-биле парлаттынып эгелээн турган. Тывага тус черниң чонунуң дылынга база политиктиг көрүүшкүннерге тааржыр бижикти тып чогаадып турар шаанда кезек саавырларны моол бижик-биле бижип турган.

Эрткен чүс чылдың 11–14 чылдарында тываларның киржип чорааны Копту тулчуушкуннарының дугайында болуушкуннарның эгезин-даа, түңнелин-даа, ынчангы үжүк-бижик чок чон, моол бижик таварыштыр билип ап турганнар. Тываның девискээринге чалбыышталып үнген хувискаалдың чаштанчылары Моолга база кыптыгып турганын ол үениң солуннарында моол бижик-биле таныштырган.

Латин, кириллица үжүктерге даянган тыва бижик тургустунуп нептереп-даа келгенде, Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде-даа база ооң соонда тайбың чылдарда тыва-моол харылзаалар ханылаан. Моолдуң девискээринде тывылган угун, төөгүзүн утпаан, төрээн тыва дылынга арыг чугаалап, үндезин ажыл-амыдыралды тудуп чоруур төрел аймактар-биле харылзаа быжыглаттынган. Оон бээр-ле Тывага Моол Арат Республикадан хөй аныяктар сургуулдап келгилээн база моон улуг найысылал Улан-Батор, Улаастай дээн ышкаш кода-хоорайларже өөренгеннерниң оруу дам калбарган.

Тываның күрүне университединге 2011 чылдан эгелеп 2015 чылга чедир филология факультединиӊ студентилеринге «Эрте-бурунгу дылдар» деп кичээлге эрги моол бижикти база ол ышкаш төөгү факультединге амгы моол дылды 4 чыл дургузунда өөредип турган.
Ийи чыл бурунгаар, 2021–2022 өөредилге чылында, ТывКУ-нуң филология факультединиң бот-өөредилге салбырынга «Тыва дыл, чогаал болгаш моол дыл» деп мергежил ажыттынган. Төрээн тыва дылы-биле чергелештир моол дылды өөрениринге 26 студент күзелин илереткен. Олар кирериниң шылгалдаларын чедиишкинниг эртип алгаш, филология эртемнериниң кандидады, доцент, бедик арга-дуржулгалыг Уламсүрэн Цэцэгдарь башкының удуртулгазы-биле өөредилге программазын шиңгээдип эгелээннер.

Төөгү факультединиң «Даштыкы чурт шинчилели» деп мергежилдиӊ бир доозукчузу бо хүннерде Улан-Батор хоорайда магистратурада өөренип турар. Чаӊгыс бо чижек безин моол дылга сонуургалдыгларга чүткүлдү оттуруп, ук дылдыӊ келир үеге ажыктыын, ооӊ арга-деӊнелиниӊ кызыгаарыныӊ делгемин айтып турар.

2023–2024 өөредилге чылында ТывКУ-нуң филология факультединге бот-өөредилге салбырынга «Тыва дыл, чогаал болгаш моол дыл» деп мергежилдиң 2 дугаар бөлүү ажыттынып турар.

/ Чаяна ЧЫКАЙ.

"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24

#Шынсолун #Тыва #ТываныңКүрүнеУниверситеди #ТываДыл #МоолДыл