Тыва Арат Республикага Совет Эвилелиниң ниитилел-политиктиг салдары 1930 чылдарда дыка күштелген. Ону боттандырып чорудар сорулга-биле ол үениң электроннуг массалыг информация чепсээ радиону тургузарынга дузаны ССРЭ Тывага көргүскен. 1932 чылда Кызылга радиостанцияны совет специалистерниң дузазы-биле эптеп кылган. Совет Эвилелинден дамчыдылгаларны кижилер дыңнап болур 35 радиону Кызыл хоорайга тургускан. Оларны колдуунда албан черлеринге, бедик албан-дужаалдыг даргаларның бажыңнарынга киирген, кудумчуларда чагылар бажынга аскан.
Радио ол шагда аажок тывызык, кончуг сонуурганчыг чүүл болган. Радиога ыры-хөгжүмнүг дамчыдылгаларны дыңнаар дээш, бөдүүн кижилер харылзаа конторазынга кээп, дыңнаанының өртээн төлеп турганнар. Сандайга олуруп алгаш дыңнаарының өртээ – 50 көпеек, туруп алгаш дыңнааны – 25 көпеек.
Кызылга радио четкизин тургузарынга радиоинженер Синицын улуг рольду ойнаан. Ооң удуртулгазы-биле кылып чоруткан техниктиг ажылдарның түңнелинде Тывага бодунуң радио дамчыдылгазын ажыдарының айтырыын шиитпирлеп болур байдал тургустунган. ССРЭ-ниң Улус комиссарларының комитеди Тыва Арат Республикага бүрүнү-биле дериттинген радиостанцияны берген. ТАР-ның Культура яамызынга республикага радиону ажыдар талазы-биле тускай комиссияны тургускан. Ооң удуртукчузунга ТАР-ның парлалга комитединиң даргазы Сарыг-Доңгак Чымба (сөөлүнде Александр Маныгыевич Чымба) томуйлаткан. Чаа чүүлдү ол дыка сонуургап, организастыг ажылды кончуг харыысалгалыг чоруткан. 1936 чылда 1 киловатт күштүг радиостанцияны Кызылга эптеп тургускан.
Тыва дылда баштайгы радиодамчыдылга 1936 чылдың август айның 29-туң хүнүнде эфирже үнген. Ол үеде Тыва Арат Республиканың культура сайыды Седип-оол Танов бо төөгүлүг болуушкун-биле холбаштыр байырны радио дыңнакчыларынга чедирген. «Кызыл чугаалап тур! Бөгүн бистиң республикада улуг байырлал – Тыва радио ажылдап эгелээн” – деп, ол чугаалаан. Бо төөгүлүг медээни Кызылдың албан черлеринде, харыысалгалыг ажылдакчыларның кабинеттеринде киирген, кудумчуда чагыда аскан 35 радиодан кижилер дыңнаан.
Кызылдың төп девискээринде чагыда азып каан, калбак кара тавакка дөмей радиодан чугааны, ыр-шоорну дыңнааш, эртем-билиг чок бөдүүн тыва араттарның чамдыызы пат кайгап, кара тавактың иштинде ынай кижилер бар деп-даа догааштырып турганнар. Чоорту кожууннар төптеринге радио ажыттынган. “Чугааланыр тавакты” дыңнаар дээш, араттар бөлүк бөлүү-биле аалдарындан сөктүп кээп турганнар. Тыва дылда баштайгы дамчыдылгалар чугаа аянынга болуп турган. Оларның киржикчилери даргалар Салчак Тока, Сарыг-Доңгак Чымба, Седип-оол Танов, баштайгы тыва чогаалчылар Степан Сарыг-оол, Олег Сагаан-оол, артистер Максим биле Кара-кыс Мунзуктар, Виктор Көк-оол дээш өскелер-даа. Чоорту радиочугаалар дамчыдылгалар кылдыр хевирлеттинип эгелээн. Солуннарга үнген материалдарны журналистер радиога номчуп турганнар. 1930 чылдарның төнчүзүнде баштайгы тыва дикторлар тыптып келген – артист Виктор Көк-оол биле Салзынмаа Оюн. Профессионал белеткел, арга-дуржулга чок болгаш, солуннарга үнген материалдар номчууру, ырлаары-биле баштайгы дамчыдылгалар кызыгаарлаттынган.
1938 чылда Тываның Улустуң Революстуг намының Төп комитединиң хуралынга республиканы улам радиожудар талазы-биле айтырыгны шыңгыы чугаалажып көрген. Совет Эвилелиниң бергени радиостанцияның ажыглалы куду деңнелде дээрзин ол хуралга шүгүмчүлээн. Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Тес-Хем, Бии-Хем кожууннарга радиостанцияларны тургузар деп шиитпирни Тываның Улустуң Революстуг намының Төп комитеди хүлээп алган. Ол шиитпирниң күүселдези берге-даа болза, ажыл чоорту шуудап орган.
1939 чылда Тывага ниитизи-биле 1434 радиоларны албан черлеринге, чурттакчыларның бажыңнарынга киирген, чагылар баштарынга аскан.
Тыва Арат Республиканы 1944 чылда Совет Эвилелинге каттыштырган соонда, республикага радиожудулга элээн дүрген хөгжээн. 1948 чылда үн бижидер «МАГ-2А» аппараттарны радиожурналистер ажыглай бергеннер. Ол дээрге машина чүдүрүп алгаш чоруур, мотор-биле ажылдадыр улуг магнитофон. «Репортер» ышкаш чиик, журналистер боттарынга ап чоруп болур магнитофоннар-биле тыва радиону хандырганы журналистерниң ажылын чиигеткен болгаш радиодамчыдылгаларның утка-шынарын солун болдуруп экижиткен.
/ Очур ШИРИНДҮҮ,
Россияның хүндүлүг радизи.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3