Регионнар аразының «Ирбиш» каттыжыышкынының деткимчези болгаш “Сайлыг-Хем” национал парктың харылзаштырылгазы-биле март 16-да «Убса-Нур ыйгылаажы» заповедникке ирбиштиң чизелээшкининиң ийиги кышкы чадазы эрткен.
Экспедицияның киржикчилери заповедниктиң «Мөңгүн-Тайга» биле «Хан-Дээр» ырак-узак кластерлиг участогунга, Чихачевтуң болгаш Цаган-Шибэту сыннарынга, а ол ышкаш Сенгилең сыннарының эдээнге барып чораан. Участоктарның бирээзинге ийи дииспеектиг кыс ирбишке таварышкан (заповедникте ам 5 кыс ирбиш бүрүткеттинген). Дииспеектер шору улгадып келген болгаш, авазындан аңгыланып, бот-тускайлаң амыдырап эгелээннер. Бодавыже, авазы бо чылын эдержип турган хевирлиг ынчап келирге, удавас чаа дииспеектер көстүп келири магат чок.
«Экспедиция агаар-бойдустуң нарын-берге үелеринде эртсе-даа, бүгү 15 маршрутту эрткен. Ооң кадында агаар-бойдус фотокакпаларның байдалынга база салдарлыг болган. Чижээлээрге, «Мөңгүн-Тайга» деп кластерлиг участокка 32 фотокапканы салган турган. Чизе үезинде оларның чүгле чартыын хынаар аргалыг болган, чамдыызы ам-даа улуг хар адаанда, а бир кезик-чамдыызы читкен чадавас. Ындыг болзажок заповедниктиң ук девискээринде ирбиштиң санын тодарадыры-биле, агаар-бойдус чылып кээри билек арткан фотокапкаларда медээни хынаарын уламчылаар бис” – деп, заповедниктиң директору Дииңмей Балбан-оол чугаалап турар.
Харалаан, фотокапкаларда чуруктарны хынап тура, Хоргай деп аттыг эң кырган ирбиш тывылбаан. Сөөлгү катап ону Мөңгүн-Тайгада фотокакпа бүрүткээн. Заповедниктиң күрүне инспекторларының чугаазы-биле алырга, тус черниң малчыннарының мал-маганы ирбишке чемиш болуп турганы чадавас. Хоргайның истери тывылбаан болгаш ол фотокапкага кирбээн-даа болза, сөөлгү катап ооң көзүлгени черлерни база катап шинчилеп көөр.
Оон аңгыда, «Убса-Нур ыйгылаажы» заповедникке бир сонуурганчыг таварылга база бүрүткеттинген. Каш чыл бурунгаар фотокапкалар барык бир шак чыгыы дүрүжүп алгаш, удуп чыдар ирбишти тырттырганнар. Дүне када ооң каяа аңнап чорааны билдинмес болуп арткан.
Эрткен чылдың төнчүзүнде «Убса-Нур ыйгылаажы» заповедникти деткип, аңаа 30 фотокакпаны дамчыткан, алызында барып, оларны заповедниктиң бүгү девискээринге салыр.
Россияда ирбиш Алтай-Саянның дагларында чурттап турар. Бир эвес ирбиш бо черлерге читсе, бүгү экосистема айыылдыг байдалга кээп болур.
Россияда ирбиштиң саны 75 амытан болуп турар, ооң чартык кезии Алтай Республикада.
Лев ЛАЗАРЕВ.
* * *
Регионнар аразының «Ирбиш» каттыжыышкынын 2021 чылдың июнь айда Россияга кадагалап арттырары чугула ужур-уткалыг хевирлерни – ирбишти болгаш алтай архарны (аргали) камнап алыр сорулгалыг тургускан. Ниити хуралдың даргазы – Али Узденов. Ол Орус географтыг ниитилелдиң кежигүнү, “Ховунуң дириг бойдузу” каттыжыышкынның даргазы, “Сайлыг-Хем” национал парктың Харагалзакчылар чөвүлелиниң даргазы, «Алтай-Экосфера» деп ховар амытаннарның баш санын турумчудар төптүң үндезилекчизи болгаш харагалзакчызы.
«Шын» №25 2024 чылдың апрель 3