Тыва тонувусту шын даарап кедээлиңер

Тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр кедип чораан тыва хевивистиң дугайында сеткилим аарып, четпес талаларынга сагыжым таарышпайн турарын маӊаа бижип көрейн.

Тыва тонувусту шын эвес өскертир быжып эгелээрге, кижи кайгаар, эпчок апаар чүве-дир. Бистиң тыва тонувус-биле дөмей тонну моол чон кедип чоруур. Ук чон мода сүрүп, амгы үении-биле даараар дээш, ол тоннуң хевирин өскертпейн, болуп турар, чүгле имчилгезин чараштап калбак, чиңге кылаң пөстер-биле даарап, чода дужундан чарык кылып, чеңин, моюндуруун каастап, өөктерин өскертип көвей кылдыр даарап турар. Бистиң тыва тонну мода-дыр дээш чогаадырда, тоннуң оң талакы улуг хойнун чок кылдыр кезип октап даарап турар. Ол дээрге, мен көөрүмге, шеф-поварларның хевинге дөмей апарган-даа ышкаш дыка эпчок. Бодувустуң төрээн дылывыс тыва дыл-биле дөмей болур ужурлуг. Ынчангаш тыва тоннувусту таптыг шын быжып, даарап өөренмес болзувусса, тыва чараш тонувусту кайда-даа чок кылдыр чидирип ап болур бис. Оода-ла тыва тонувусту чалгааравайн, чиигин бодап чогаатпайн, шын быжып көрээли. Мен силерни быжыкчыларны бактавайн тур мен, харын деткип, чүгле чараш национал тонувустуң хевирин чидирбейн, өскертпейн көрүңер.

Оон аңгыда, тыва тоннуң моюндуруунда өөктерни моюндуруктуң бодунга кадаар, улуг хойнунуң колдук адаанга өөктээр шилбизи турар, а колдуктан куду үш сантиметр хире черге колдуктуң өөктээр чери келир, куду турбас ужурлуг. Улуг хойнунуң эдээ чамдык тоннарда куду, узун кылдыр быжып, өөктээр чери кудулап, астыя берген болуп турар. Ол чараш эвес. Ынчангаш мен, кырган өгбе, чамдык четпес талаларга таарышпайн, сүмелеп бижидим.

Тыва тоннуң даараар, быжар хевирлери янзы-бүрү, онзагай, нарын болур. Кышкы тыва тонну хой, хураган кежи болгаш өске-даа аң кештери-биле даарап болур. Ону даараар, быжарда, пөзүн быжып алгаш, кеш чыпшыр даараар черинге «хажылга» деп адаар дескиндир пөстү тудуп даараар. Ол пөстүң калбаа 9–10 хире сантиметр пөс болур. Пөстү иштики талазынга чыпшыр хаарып, илиир-биле базар. Тоннуң даштыкы талазы турум, дорт апарган болур, ооң даштыкы эдектерин дескиндир шыйып алыр (чугажак саваң-биле шыйып алыр). Оон хөректен эдек дургаар хавап даараар, чараш болзун дээш ийи кылдыр даарап болур. Кыдыын чараш пөстер-биле имчип турар. Шагда колдуунда-ла кызыл, сарыг, ногаан пөстерни чиңге кылдыр имчиир турган. Бичии чаш уругларга чучак тонну анай кежи-биле даараар турган. Тыва национал тонувусту өскертпейн, ужур-дүрүмнү, чаӊчыл-сагылгаларны сагып, аянныг, чараш, көрүштүг кылдыр даарааш, кедип алгаш, кылаштап чоруур улусту көөрге безин, чараш, каракка чылыг, эргим, чоргаар болур.

Валентина БЫЗААКАЙ,
пенсионер.