Тыва ёзу-чаңчыл эртеминиң үндезилекчизи

Улуг өндүр башкы Константин Ушинскийнии-биле алырга, башкы болуру – уран чүүл, төрүмелинден тускай салым-чаяан, улуг эртем база уран арга. Амгы үеде Кызылдың 9 дугаар гимназиязында Улусчу педагогика төвүнүң удуртукчузу Валентина Өдүрековна Домур-оол республиканың аныяк башкыларының болгаш школачыларның дагдыныкчызы болуп, профессионал төрээн мергежилинге 60 чыл дургузунда бараан болуп чоруур хүндүлүг башкы.

1991–2012 чылдарда Валентина Өдүрековнаның удуртулгазы-биле Кызылдың 9 дугаар гимназиязы шынарлыг билиглери болгаш алдар-аттыг чедиишкиннери-биле чүгле Тываның эвес, а Россияның мурнакчы школаларының санынче кирген. Ол Россияның «Чылдың школазы – 96, 97, 98, 2002, 2003, 2004», РФ-тиң «XXI чүс чылдың школазы» (2001) деп хүндүлүг шаңналдарны эдилеп, ийи дакпыр миллионер школа болган. Оон ыңай «Экология болгаш диалектика» (Москва, 1995, 1996, 1997), «Уруглар. Театр. Өөредилге» Бүгү-россияның конференцияларының киржикчизи (Екатеринбург, 1996), Бүгү делегей конференциязының дипломантызы, «Улусчу тывыш» (Кызыл, 1996) республика делгелгезиниң I-ги чергениң дипломантызы, «Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң үндезин чоннарының уруглары делегей көрүжүнде» девискээр делгелгезиниң I-ги чергениң дипломантызы, 2004 чылда «Академиктиг школа» (Москва – Сочи, 2004) деп аттың эдилекчизи, 2009 чылда «Салым-чаяанныг уруглар – Россияның келир үези» энциклопедиязынче кирген. Ол-ла чылын «Россияның тергиин школазы» деп хүндүлүг атка төлептиг болган.

Ол бүгү чедиишкиннер – РФ-тиң алдарлыг башкызы, ТР-ниң улустуң башкызы, «Улус өөредилгезиниң тергиини», хоочун башкы Валентина Домур-оолдуң ачы-хавыяазы. Ооң допчу-намдары-биле таныжып тура, башкылар чедишпес үеде чаа-ла 10 класс дооскан элээди уругну Бии-Хемниң тайга-сын, арга-арыг аразында Хүттүң эге школазынче аъткарган дугайын билип ап болур. 26 харлыында «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп хүндүлүг медаль-биле шаңнаткан. Оон ыңай республиканың орден шаңналының эдилекчизи, «Өөредилгениң хөгжүлдезинге киирген үлүү дээш» медальдың эдилекчизи, 1996–2012 чылдарның «Чылдың директору», «Азияның төвүнде» солуннуң номчукчуларының саналы-биле «Чылдың кижизи – 96», «Тергиин башкы – 2008», Л.И. Рувинский аттыг Чогаадыкчы педагогиканың академиязының кежигүнү, РФ-тиң Президентизиниң грант шаңналының эдилекчизи.

Хүндүлүг башкы Валентина Өдүрековна башкы мергежилин шилип алганының дугайын мынчаар чугаалаар:

– Улуг-Хемниң Эйлиг-Хем сумузунуң Дөштүг-Өдек деп черге төрүттүнген мен. Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазын, Кызылдың башкы институдунуң филология салбырының орус дыл, тыва дыл болгаш төөгү башкызы деп эртемин дооскан мен. Школачы үелеримден тура октябряттарның, пионерлерниң вожатый башкызы кылдыр ажылдап турдум. Уруг-дарыг болгаш аныяктар-биле ажылдаар сонуургалым школачы үелеримден черле турган. 1970–1974 чылдарда Москвага ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады кылдыр аныяктар мурнундан соңгуттуруп, оларның эрге-ажыын төлээлеп ажылдадым.

Кызылдың 9 дугаар школазынга директорлай бээримге, коммунистиг партия, Совет Эвилели буурап дүшкен. Ол үеде Тываның болгаш Россияның биче буурай чоннарының төрээн дылын болгаш үндезин культуразын катап сайзырадыр дугайында күрүне доктаалдарын бадылаан турган. Нарын үеде чонувустуң үндезин культуразын хөгжүдүп, уругларны ёзу-чаңчыл өөредиинче угландырарын чугула деп түңнелге келген бис.

Монгуш Кенин-Лопсанның, Галина Сундуйнуң, Алефтина Шаалының бижээн номнары-биле ёзу-чаңчыл кичээлдериниң өөредилге программазын үндезилеп, уругларга улусчу ужурлар кичээлдерин өөредип эгелээн бис. Бо угланыышкынның кол сорулгазы – аныяк-өскенниң келир үеде туружу быжыг, төрээн чонунуң ёзу-чаңчылын эки билир, өг-бүлеге боттарын хүндүлежип билири, оон ыңай чуртун, чонун, дылын кадагалап чоруур кылдыр өөредири турган. Оон бээр үжен чыл эрткен. Амгы үеде төптү Республиканың этнопедагогика төвү кылдыр эрге-байдалын бедиткен.

– Республиканың өөредилге системазынга үнелелиңер берип көрүңерем, башкы.

– Амгы үеде тыва чоннуң бодунуң төрээн тыва дылын өөредириниң, кичээлдериниң шынарын экижидер деп угланыышкынын дыка шын деп үнелээр мен. Дылы барда, кижи быжыг туруштуг, чоргаар болур. Чазактың тыва дылды хөгжүдер, ону чурагайжыдар дугайында чорудуп турар ажылдарын тергиин эки деп бодаар мен. Оон ыңай национал хүреш, ча адары, тевек дээн ышкаш тыва оюннарны күрүне деңнелинде эрттирип турарын, школа программазында сарыг шажынның эге билиглерин уругларга өөредир дугайында угланыышкыннарын база чөптүг деп санаар мен. Тыва кижи бодунуң төрээн дылын эки билир болза, ол чону-биле чоок чурттаар, эң-не кол чүүл, чурттун камгалаар, аңаа эки буянны тарыыр болур.

Сарыг шажынга тускай эртемниг Сундуй башкы баштаан үш бөлүктен тургустунган команда “Сарыг шажынның ёзу-чаңчылдарының эге билиглерин уругларга өөредир” деп программаны тургузуп бижидивис. Өске чоннарның хүрээ-хииди хөгжүп, школа программазынче эге билиглерин киирип турар болганда, бис база үндезин тыва ёзу-чаңчылдарывыс дугайында программаны ажылдап, хүрээже кирериниң, аңаа шын алдынарын, чуланы шын тударының, кадакты сунарының, суг бажынга шимээргевес, ону хирлендирип бокталдырбас, отту чемгерериниң дугайында мындыг эге билиглерни уругларга өөредир номну ажылдап кылдывыс.

Март 29-та Валентина Өдүрековнаның мугур 80 харлаан байырлалы. Ол ышкаш Республиканың “Урянхай Тыва” этнопедагогика төвү 30 чыл оюн демдеглеп турар. Аңаа уткуштур март 30-де улусчу ужурлар, ёзу-чаңчылдар эртемнериниң эртем-практиктиг конференциязы болур.
Тываның улустуң башкызы, Россияның алдарлыг башкызы Валентина Өдүрековнаның мугур хар харлаан байырлалы-биле “Шын” солунунуң редакциязының өмүнээзинден байырывысты чедирип, быжыг кадыкшылды болгаш узун назылаарын, аныяктар-биле ам-даа аралажып, оларга ачылыг арга-сүмезин кадып чоруурун күзедивис!

КҮШ-АЖЫЛЧЫ НАМДАРЫ:
1963–1964 – Бии-Хем кожууннуң Хүт школазының башкызы, өөредилге эргелекчизи.
1964–1975 – Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөл школазының башкызы.
1975–1976 – Кызылга Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң инспектору.
1976–1989 – Кызылдың 2, 3 дугаар школаларының башкызы.
1989–1991 – Кызылдың 1 дугаар школазының өөредилге эргелекчизи.
1991–2012 — Кызылдың 9 дугаар гимназиязының директору.
2012 чылдан амгы үеге чедир Кызылдың 9 дугаар гимназиязының методист башкызы.

ХӨЙ-НИИТИ БОЛГАШ ПОЛИТИКТИГ АЖЫЛЫ:
1970–1974 – ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады.
1995 чылдан – Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының коллегия кежигүнү.
1999 чылдан амгы үеге чедир Россияның Чогаадыкчы педагогика академиязының кежигүнү.
1999–2012 – Россияның Чогаадыкчы педагогика академиязының директорлар чөвүлелиниң Президиум кежигүнү.
2002–2010 – Тыва Республиканың Дээди Хуралының (Парламентиниң) Төлээлекчилер Палатазының (ийи дакпыр чыыжының) депутады.
2016–2021 – тыва дылдың күрүне инспектору.

/ Алиса ДОНГАК.

"Шын" 2023 чылдың март 29 №22

#Шын #Тыва #Башкы #Башкыболгашдагдыныкчычылы #Үндезилекчи #Педагогика #Домуроол #Школа9 #Юбилей