Тыва Республиканың Регионалдыг энергетика комиссиязын 2000 чылда тургускан. Тыва Республиканың чазаанга чагыртыр күрүнениң ол тускай күүсекчи органының кол сорулгазы - электри болгаш чылыг хандырылгазын чорудуп турар монополисчи бүдүрүлгелерниң саң-хөө ажыл-чорудулгазын контрольдавышаан оларның хереглекчилерге садып-саарып турар продукциязы - электри болгаш чылыг энергиязының өртектерин (тарифтерни) доктаадып тургузары болур.
ТР-ниң энергетика комиссиязын (2005 чылда ТР-ниң Тарифтер албаны деп эде адаан) тургустунганындан эгелээш 2007 чылдың апрель айга чедир удуртуп келген болгаш Тывага электри өртээ (тариф) ам бо хүннерге чедир чыл-чылы-биле кайы хире өзүп келгенин билир мен. Ону мен ышкаш тускай эртемниг инженер-электрик эвес-даа улус билир ужурлуг. Чүге дээрге кижи бүрүзү амгы үеде электри хереглекчизи апарган, ол чокта чурттап шыдавас деп болур. Өг-бүле бүрүзүнүң ай санында төлевирлеринче ажыглаан электри энергиязының санап каан өртээн төлээри кирип турар. Ынчангаш чон электриниң өртек-үнезин черле билир.
Бодум электри тарифтерин хоойлу ёзугаар күрүне мурнундан тургускан доктаалдарга ат салып чорааным үелерден эгелээш, ам бо хүннерге чедир, чээрби ажыг чылдар иштинде Тывага бир дугаар электри энергиязының өртээн бо чылдың июль 1-ден эгелеп Тыва Республиканың чазааның бадырганын сеткилимниң ханызындан өөрүп хүлээп алдым. Ол дугайында ТР-ниң Тарифтер албанының 2021 чылдың июнь 30-де ат салганы 10 дугаар доктаалында айыткан.
ТР-ниң Тарифтер албанының үстүнде доктаалы ёзугаар бо чылдың июль 1-ден эгелеп ниитизи-биле чонга болгаш аңаа деңнештирген хереглекчилерге электри энергиязының өртээн бир киловатт-шак дээш 3 рубль 65 көпеек кылдыр тургускан. Мурнунда турганындан 36 көпеек чиигээн. Көдээде чурттап турар болгаш хоорайда чем кылырынга тускай тургускан электри суугулары ажыглап турар чонга тарифти 2 рубль 55 көпеек кылдыр тургускан (25 көпеек чиигээн).
Үстүнде сан-чурагайларны алгаш электри хандырылгазы дээш өг-бүле бүрүзү мурнундаазынга көөрге, айда каш акша камнап аарын санап үндүрери нарын эвес. Чижээ, мээң бодумнуң өг-бүлемниң Кызылда чурттап орар квартиравыстың электри дээш чарыгдалы эрткен айлар-биле деңнээрге, 300-400 акша чиигеп кээр болду. Кышкы сезон кээрге ол сан-чурагай электри хереглели өзери-биле өскерлип, камналганың сан-түңү улгадып кээри чугаажок. Ынчалдыр ортумаа-биле бистиң өг-бүлевистиң электри хандырылгазы дээш чарыгдалы 4-5 муң акшага эвээжеп кээр деп санадым.
Хереглекчилерни, ооң иштинде чонну, электри энергиязы-биле доктаамал болгаш үзүктел чок хандырары - белен эвес ажыл. Тываның төпчүткен электри хандырылгазын "Тываэнерго" болгаш "Тываэнергосбыт" ажык-хевирлиг акционерлиг ниитилелдер ( ААН) чорудуп турар.
Чонга болгаш өске-даа хереглекчилерге үндезин чок чиигелделиг тарифтер тургузар болза, электри хандырар бүдүрүлгелер карылгалыг бооп, алызы барып 2000 чылдарның ортузунда банкрот бооп сандарап-буурап каан ТР-ниң күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези "Тувкоммунэнергонуң" салым-чолун катаптап болур.
Ынчангаш, бир талазындан ындыг чүүлдү болдурбазы-биле, өске талазындан электри хереглекчилеринге чиигелдени черле чедип аар дээш, Тыва Республиканың чазаа, ооң амгы удуртукчузу Владислав Ховалыг улуг болгаш эки үре-түңнелдиг ажылды федералдыг деңнелге кылып чоруткан-дыр.
Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг Россия Федерациязының чазааның оралакчы даргазы Александр Новак-биле ужурашкаш, Тываже электри дамчыдарынга (транспорт) федералдыг бюджеттен субсидия-дуза көргүзерин чедип алган. Ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээни Тываның бүдүрүлгелеринге болгаш бюджет хандырылгазында хереглекчилерге чиигелделиг тарифти тургузар арганы берген. Ол дузаны өг-бүле бюджединге чиигелделиг тариф кайы хире камналганы эккээрин санааны ышкаш, бүдүрүлге болгаш бюджет организациязы бүрүзүнге хамаарыштыр санаар болза оларның камналгазының сан-чурагайы чүс-чүс сая акша кылдыр үнүп кээр.
Бүдүрүлгелерге болгаш бюджет организацияларынга электри хандырылгазының өртек-үнезин чиигедир улуг ажылды кылып чоруткаш, Владислав Ховалыг аңаа доктаавайн, чонга электри тарифтерин чиигедир аргазын база тыпканы дээш чон аңаа өөрүп четтиргенин илеретпес аргажок.
Алыс дооскан эртеми юрист-даа болза, Кызыл хоорайның мэри ажыл-агыйжы эрге-дужаалга хөй чылдар иштинде ажылдааны, ооң соонда "Тываэнергосбыт" ААН-ниң чиңгине директору болуп ажылдаан арга-дуржулгазы Владислав Товарищтайович Ховалыгга энергетика айтырыгларын билдилиг болгаш үре-түңнелдиг шиитпирлээр улуг идигни берип турар деп санаар мен. Ооң бир херечизи - Тывада чээрби ажыг чылдар иштинде бир дугаар электроэнергия өртээн бадырганы болур!
Мерген АНАЙ-ООЛ,
ТР-ниң Регионалдыг энергетика комиссиязының (2000-2005 чылдар) даргазы, Тарифтер албанының (2005-2007 чылдар) удуртукчузу.