Муниципалитеттер аразында болган конференцияны тус черниң удуртулгазы Орус географтыг ниитилелдиң Тывада салбырының деткимчези-биле Россияның чоннарының Культурлуг өнчү чылынга болгаш Чаа-Хөл суурнуң 135 чылы, Чаа-Хөл кожууннуң 30 чылынга тураскаадып эрттирген.
Конференцияга Санкт-Петербургта РЭА-ның (Россияның эртемнер академиязы) Төөгүнүң материалдыг культура институдунуң, ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери, Орус географтыг ниитилелдиң Тывада салбырындан, Тыва үндезин культура төвүнден төлээлер болгаш Чаа-Хөл кожуундан чурт шинчилекчилери болгаш өскелер-даа киришкен.
Болган хемчегге кол киржилгени хөйге билдингир российжи археологтар: РЭА-ның ТМКИ-де Төп Азия болгаш Кавказтың археологиязы килдистиң улуг эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Владимир Семёнов, РЭА-ның ТМКИ-ниң улуг эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Марина Килуновская кылган. Олар Тываның девискээринде культурлуг өнчүнүң тураскаалдарын казып-тывар археологтуг ажылдарны барык 50 чыл чорудуп келген. Оларның үр үеде үре-түңнелдиг ажылы Тываның төөгүзүнге хөй билдинмес турган барымдаалар болгаш археологтуг ховар тывыышкыннарны удаа-дараа немээни-биле үнелиг болуп турар.
Төөгү эртемнериниң кандидады В.А. Семёнов “Тывага 50 чыл” деп илеткелинге 1973 чылдан тура Мурнуу Сибирь болгаш Тывага чорудуп келген экспедициязының үезинде археологтуг казыышкыннар, оларның түңнелдериниң дугайында солун медээни берген. Билдингир археологтуң Саян-Шушенск суг шыгжамыры турар девискээрге 1965–84 чылдарда археологтуг казыышкыннар үезинде төөгүнүң ховар тураскаалдарын тып, оларны камгалап алыры-биле чорудуп келген ажылының дугайында сактыышкыны конференция киржикчилериниң улуг сонуургалын оттурган. Ол сактыышкыннарда кирип турар төөгүнүң үнелеп четпес тураскаалдары ам кылымал далай адаанче кире бергенин улуг хараадал-биле чугаалап, амга чедир, далай орну кургаг чыдар үени ажыглап, казып-тывар ажылдарны уламчылап турарын чыылганнар үнелеп дыңнаан. Оон аңгыда, конференцияның киржикчилери Ак-Туругнуң Культура бажыңынга В. Семёновтуң киржилгези-биле Тывага чоруттунуп турган археологтуг казыышкыннар дугайында сеткүүлдер, номнар болгаш фоточуруктар делгелгезин сонуургаар аргалыг болган.
Тывамче чаныксай бээр мен
Ол-ла конференцияга экспедицияның удуртукчузу Марина Килуновская биле РЭА-ның ТМКИ-ниң эртем ажылдакчызы Павел Леус Тываның девискээринге чорудуп келген археологтуг казыышкыннар үезинде, ылаңгыя төөгүнүң базырыктарындан эрткен чүс чылдарда Тываның девискээринге кандыг амыдырал хайнып турганын билип алыр арганы берип турар ховар тывыышкыннар дугайында чугаалап турганнар.
ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемдени, шажын эртеминиң доктору Ульяна Бичелдейниң илеткели база чыылганнарны сонуургаткан. Ол ТАР үезинде Тываның девискээринге турган сарыг шажынның хүрээлериниң турган черлерин илередир талазы-биле төлевилелдиң ажыл-чорудулгазының дугайында документалдыг төөгүнү тургузар ажылдың электроннуг хевирде ажык байдалда чоруп турарын көргүзүп илеткээн.
Тыва экспедицияның баштайгы базымы
Болган конференцияга чаладып киришкен Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң директору Вячеслав Март-оол алдар-ады хөйге билдингир эртемденнерге байыр чедирип сөс алгаш, Россияның культура фондузунуң грантызының деткимчези-биле Чеди-Хөл кожууннуң девискээринде культурлуг өнчүнүң тураскаалдарын камгалаар болгаш археологтуг тыва экспедицияны катап тургузар сорулга-биле баштайгы базымны кылып, волонтерлар төлевилелин эгелээнин сонуургадып дыңнаткан. Эң баштайгы базымны эгелеп турар археологтуг тыва экспедицияның Ак-Тал суурнуң девискээринде лагериниң ажыдыышкынынче эртемденнер Владимир Семёнов, Марина Килуновскаяны чалаан.
Конференцияның практиктиг кезээ болур Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Сүт-Хөл кожууннарның аразынга өөреникчилерниң чурт шинчилелиниң дугайында эртем ажылдарының мөөрейин эрттирген. Тиилекчилер Чаа-Хөл кожууннуң чагырыкчызы Радж Баз-оолдан тус-тузунда конференцияның киржикчизи болганының бадыткалы сертификаттарны, хүндүлел бижиктерни алган.
Конференция ажылын дооскалакта, хөй чылдар дургузунда республика девискээринге төөгүге улуг ужур-утканы киириштирип турар археологтуг казыышкыннарны чоруткан Санкт-Петербургтан келген эртемденнерге күрүне шаңналдарын тыпсыр дугайында Тыва Чазакче дилег-бижик киирер дээнин тус черниң удуртулгазы дыңнаткан.
Владимир Семёнов-биле эртем ажылындан аңгыда, хостуг темага чугаалажы бээрге, совет үеде тыва чоннуң кайы хире хүндүлээчел, эп-найыралдыг чорааны, экспедиция үезинде оларның ажылынга бүгү талалыг деткимчелиг, сагыш-човаашкынныг турганын сактып-сактып чугаалай бээр. Ылаңгыя Чаа-Хөл девискээринде тайгалар болгаш бүгү черлер аттарын кандыг-даа орус аян чок адап, чугаалап, аалга кирген кижини тыва ёзу-биле канчаар хүндүлээринден эгелээш, тыва шимени канчаар тигеринге чедир билир, онза кижи. Ол ышкаш өске регионнарга чорааш, Тываны ийи дугаар чуртум деп чугаалап чорууру биле тыва чонга чоок, хүндүткелдиг эртемден. Чаа чыл байырлалдары чүгле төнгелекте, чартык чыл бурунгаар Тываже белеткенип эгелээр, “Чаныксай бердим” деп чугааланы бээрин кады чурттап чоруур эжи Марина Килуновскаяның чугаалап турганын сактыр-дыр мен.
(К.Монгуш)
Л. ЁНЗАК, К. МОНГУШ.
Л. Ёнзактың тыттырган чуруктары.