Тывага ажыктыг дугуржулгалар

Сибирь регионнарының социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыгларын сайгарып чугаалашкан Красноярск экономиктиг форумнуң ажылы доозулган.

КЭФ–2023-ке бистиң республиканың киржилгези форумнуң база бир көскү болуушкуну болган. Март 2-ниң хүнүнде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг удурткан команда “Келир үеже инвестициялар. Тываның хөгжүлдезиниң келир үеде ажыктыг угланыышкыннары” деп төлевилелди таныштырган.

“Эң-не улуг инвестиция программаларын боттандырарынга таарымчалыг хөй курлавырларлыг, Россияның келир үеде дүрген хөгжүүр регионнарының бирээзи – Тыва. Национал төлевилелдерни, Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазы дээш өске-даа аргаларны ажыглап, үлетпүр бүдүрүлгезиниң продукциязының хемчээлин улгаттырар, чуртталга бажыңнарының тудуун дүргедедир, ажыл чок чорукту кызырар, чурттакчы чоннуң акша орулгаларын көвүдедир аргалыг болган бис. Чүгле Тывага эвес, кожалары регионнарга база ажыктыг боор чаа инвестиция төлевилелдерни республикада боттандырып турар” – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.

Казымал байлактарны болбаазырадыр талазы-биле эгелекчи төлевилелдерни Тываның командазы форумнуң киржикчилеринге таныштырган. Олар дээрге Ак-Суг чес-порфир чыдынынга даг-руда комбинадын, Межегей чыдынынга хөмүр-даш болбаазырадыр улуг комплексти, Кара-Белдир алдын чыдынынга алдын казып тывар бүдүрүлгени тудары дээш оон-даа өске.

“АгроТува” агроүлетпүр парыгы, Кызылда индустриалдыг парк, российжи-моол кызыгаарда “Хандагай- ды – Боршоо” эрттирилге пунктузун хөй талалыг кылдыр чаартылгазы дээн ышкаш амгы үеде боттандырып турар төлевилелдерни база КЭФ-2023-түң киржикчилеринге Тываның төлээлери таныштырган.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчылары Владимир Донских биле Александр Брокерт, Туризм талазы-биле агентилелдиң директору Ай-Хан Догур-оол форумнуң киржикчилеринге республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедир болгаш ханыладыр талазы-биле чорудуп турар ажылдар дугайында чугаалап бергеннер.

Красноярскының экономиктиг шуулганынга (КЭФ) “РФ-ке тускай зоналарны хөгжүдери – дээре дээн практикалар” деп темалыг ажыл-агыйжы дискуссия үезинде Сибирьниң регионнарындан тускай экономиктиг зоналар (ТЭЗ) тургузарының талазы-биле чагыгларны регионнардан манап турарын Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызының регионнар хөгжүлдезиниң департамент директору Виталий Алтабаев дыңнаткан. Экономиктиг хөгжүлде яамызының департамент директору Сибирьниң регионнарының бюджет чээлилерин эде санадыр, тускай экономиктиг зоналарның инфраструктуразының объектилерин тударынга, модернизастаарынга база эде чаартырынга регионнарның чарыгдалдарын тодарадыры, ТЭЗ ажылының шынарын бедидеринге бюджет чээлилерин алыры, оларны ажыдары дээн ышкаш деткимчениң федералдыг аргаларын идепкейлиг ажыглаарынче Виталий Алтабаев кыйгырган.

Сибирьниң девискээринге тускай экономиктиг зоналарны тургузар дээн эгелээшкин эң ылаңгыя Тыва ышкаш регионнарга кончуг ажыктыг, федералдыг төптен акшаландырыышкын деткимчезин алырының оруктарын ажыдып болур.

Тываның экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыды Айдыс Саттың чугаазы-биле алырга, тускай экономиктиг зонаны тударынга техник-экономиктиг үндезиннерни белеткээн, ам ТЭЗ девискээринге ажыл-чорудулганы организастаар хемчеглер дугайында дугуржулгага аттар салыры арткан.

– Красноярскының экономиктиг шуулганының үезинде 1,25 млрд рубль ниити түңнүг инвестиция салыышкыннарының дугайында ийи дугуржулганы чардывыс. Чоокку үеде 3 млрд рубльдиң керээзинге атты салыр боор бис. Инвестиция салыышкыннарының баазалыг түңү 8 млрд рубль хире – деп, Айдыс Сат ылавылап айыткан.
Красноярскының экономиктиг форумунуң үезинде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Сибирь регионнарының удуртукчулары болгаш улуг бизнестиң төлээлери-биле ужурашкан. Ооң түңнелинде кады ажылдажылга дугайында элээн каш дугуржулгаларны чарган.

Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биле “Сибирская генерирующая компания” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору Максим Басов кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы чарган. “Сибирская генерирующая компания”-ның бүдүрүлгелериниң бөлүүнче Кызылдың чылыг-энергетика төвү база кирип турар.

Ынчангаш КЭФ–2023-ке чарган бо дугуржулга кончуг улуг социал-экономиктиг ужур-дузалыг. Кызыл ЧЭТ-тиң дериг-херекселин чаарттырынга, ооң күчүзүн улгаттырарынга, Кызыл хоорайны болгаш ооң чоок-кавызында чурттакчылыг черлерни электри-биле чылыдылгаже шилчидеринге “Сибирская генерирующая компания”-ның деткимчези республикага чугула херек дээрзин Владислав Ховалыг демдеглээн.

“Техмашсервис” ажык акционерлиг ниитилелдиң удуртулгазы-биле даг ажылдарынга хереглээр частыр чүүлдер бүдүрүлгезин организастаарының дугайында дугурушкан. Өвүр кожуунга тургузарын планнаан тускай экономиктиг зонага тудар складтар четкизин ажыглаар дугайында дугуржулганы “Техмашсервис” ажык акционерлиг ниитилел-биле республиканың Чазаа чарган.

“БТК групп” акционерлиг ниитилелдиң удуртулгазы-биле Тываның Баштыңы ужурашкаш, бо бөлүктүң Кызыл хоорайда дараанылга фабриказының күчүзүн улгаттырарын, аңаа ажылчын туруштарны 140-ге чедир көвүдедирин, чиик үлетпүр продукциязын бүдүрерин 2024 – 2025 чылдарда улгаттырып, аңаа 200 млн рубль хууда акша-хөреңги салыышкыннарын киирериниң дугайында чугаалашкан.

“Красноярскнефтепродукт” акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Борис Золотарев-биле Тываның Баштыңы ужурашкаш, республиканың девискээринде оруктарга кывар-чаар материалдар талазы-биле ачы-дузаны организастаарын сайгарып чугаалашкан. Ону боттандырарының аргаларын сайгарып көөр деп ийи тала дугурушкан. Бир эвес чогумчалыг боор болза, “тодаргай хүлээлгелерлиг” социал-экономиктиг кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы чарар.

КЭФ–2023 ажылының үезинде регионнар аразында “Сибирское соглашение” ассоциацияның март 2-де чөвүлел хуралынга Тываның делегациязы киришкен. Чөвүлел хуралдың киржикчилери федералдыг чазактың чоокта чаа хүлээп алганы “Сибирьниң 2035 чылга чедир стратегтиг хөгжүлдезин” боттандырарының хемчеглерин сайгарып чугаалашкан. Сибирь регионнарының удуртукчулары “Сибирьниң 2035 чылга чедир стратегтиг хөгжүлдезиниң” орук картазын бир ай дургузунда ажылдап доозар, ооң соонда Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызынга дамчыдып бээр деп шиитпирлээннер.

Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биле Алтай крайның губернатору Виктор Томенко ийи регионнуң аразында кады ажылдажылганы хөгжүдериниң планынга хол үжүүн салганнар. Кады ажылдажылганың кол угланыышкыны – көдээ ажыл-агый.

Чижээлээрге, Алтай крайның мал ажылының арга-дуржулгазын ажыглап, Тывага малды тарып боозадырының станциязын ажыдары. Мал ажылынга Алтай край биле Тываның аразынга ажыл-агыйжы харылзаалар мооң мурнунда-даа турган. Алтай крайның сыын азырап өстүрер арга-дуржулгазын шиңгээдип алгаш, Бии-Хем кожуунга “Туран” сыын ажыл-агыйын база ажыткан. Ийи регионнуң удуртукчуларының бадылаан планы Алтай край биле Тываның аразынга кады ажылдажылганың моон-даа соңгаар сайзыраарынга улуг идиглиг боору чугаажок.

КЭФ–2023-ке киржип келген даштыкы чурттарның делегацияларынга Тываның, Красноярск болгаш Алтай крайларның инвестиция арга-шинээ-биле таныштырган. Тывада литийниң Тастыг, ховар металлдарның Улуг-Танзык, алдын-молибденниң Кызык-Чарык болгаш коргулчун-цинктиң Солчур чыдыннарын болбаазырадып ажыглаары алызы барып аажок экономиктиг ажык-дүжүктүг бооп болурун республиканың экономика болгаш үлетпүр сайыды Айдыс Сат тайылбырлаан.

Красноярск экономиктиг форумнуң ажылының үезинде Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге ажыктыг дугуржулгалар чардынган. Оларны улам быжыглаар, херек кырында боттандырар талазы-биле шыңгыы ажыл-херектерни эгелээр.
(КЭФ–2023-түң материалдарындан).