1969–1998 чылдарда мен Иштики херектерниң КАИ ажылдакчызы тургаш, Тывага автотранспорттуң хөгжүлдезин сонуургап чордум. Ынчангаш силерге ону каксы таныштырайн.
1925 чылда Тыва Арат Республикага бир дугаар «Рено», «Фиат», «Форд» маркалыг даштыкы автомобильдер, «чиик каралар» көстүп келген. Ынчаарда ол тываларга улуг болуушкун болганы чугаажок. Ындыг-даа болза тывалар үстүнде автомобильдерни көргеш, олар бир-ле «черлик» чыгыы уткуп алганнар. Үстүнде автомобильдерниң бирээзи, кандыг-бир аалдың чаны-биле эрткен болза, ооң дааш-шимээни, доозун-довураандан баглаашта аъттар хоюп, а өглерниң кадайлары корткаш, бичии уруглары-биле орунунуң адаанче чаштып кире бээр турганнар.
Чылдар эрткен тудум, Тывага автомобильдер чоорту көвүдээн. 1933 чылда ТАР-ның Сат Чүрмит-Дажы баштаан чазаанга ССРЭ-ден «ГАЗ-А», «ГАЗ-14» маркаларлыг ийи чиик автомашина келген. А 1934 чылда база-ла Совет Эвилели «ГАЗ-А» маркаларлыг 1,5 тонна чүъктээр 15 автомобиль чорудуп берген. Дараазында чылда Тыва үш тонна чүъктээр «ЗИС» маркалыг автомобильдерлиг болган.
Ам маңаа ол үениң бир дугаар тыва чолаачыларын сактыр болзувусса, оларга Дажы, Комбу, Кызыл-Тас, Минчир-оол, Өшкү-Саар, Хунажык база Тываның Иштики херектеринге КАИ начальниги чораан Бады-Лама дээш өскелер-даа хамааржыр.
Ол шагда үстүнде чолаачылар заводтан багай дериттинген, одалга чок, ыяш кабиналарлыг автомобильдеринге кыштың хат-шуурганныг, тос-тостуң соогун, чайның изиг халыынында чүък сөөртүп, бүгү Тываның ырак-узак кожууннарын эргий кезээннер.
1939 чылда Кызылга автосептелге заводу тургустунган. Ол чолаачыларның септелге ажылын элээн чиигеткен. Ынчаарда ук заводтуң баштайгы директору Доржу, инженеринге Селиванов ажылдаан.
Ол-ла чылдарда Тывага автотранспорту хөгжүдери-биле орук эргелелин база тургускан. Эргелелдиң кол тудуг участогу «Тайга» станциязынга турган. Аңаа тыва, орус хөй ажылчыннар хаара туттунган. Оларның ажыл чепсээ, балды, хүүрек, хирээ, кускун-хаай, лом, сай-довурак дажыыр идер тергелер ол-ла. Амгы үеде ышкаш, узар эксковатор, үзер тракторлар турбаан. Каш чылдар эрткенде, Саян ажыр автомобиль оруу кылдынган. Ол Тываның хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыг болган. Ооң-биле катай Тывага автотранспорт чоорту көвүдээн. А 1960 чылдарда Ак-Довурак, Абаза оруу база ажыттынган. Бо чаа автоорук-биле Тыва үжен ажыг чылдар иштинде даг-дүгүн дүн-хүн чок барыын Саян ажыр Абазаже сөөртүп келген. Ол чүгле ССРЭ дүшкенде соксаан.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26
Ужар чүүлдүң хөгжүлдези
1980 чылдарның эгезинде Красноярскының агаар транспорт милициязынга ажылдап тургаш, Тывага ужар чүүлдүң хөгжүлдези-биле элээн танышкан мен. Ам ону силерге сонуургадыйн.
1937 чылда Тыва Арат Республикага ССРЭ-ден «По-2», «По-5», «Ут-1» маркаларлыг самолёттар, «ужар-хемелер» көстүп келген. Ооң-биле катай үстүнде самолеттарга Тываның бир дугаар ужудукчулары Кидиспей, Чимит, Хунан-оол, Ензак, Хопуя, Бай-Тайгадан Дандар-оол «Тенек Дандар-оол», Чимий-оол олар ужуп эгелээннер.
1954 чылда Красноярскыдан Тываже почта сөөрткен, үш олуттуг «Ли-2» дээр самолет чеди хонгаш, чаңгыс катап ужар турган. Ынчангаш Тыва автономнуг обласка хамааты ужар чүүлдү хөгжүдери-биле Кызыл хоорайга авиаотряд тургустунган. Ол ышкаш Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайгага, Эрзин, Теске, Кунгуртугга самолеттар хонар улуг эвес шөлдерни база дескилеп кылган.
1963 чылда Кызылдың авиаотрядынга «Ан-2», «Ли-2» деп ийи чаа самолёт немешкен соонда, Кызыл – Кызыл-Мажалык, Абакан – Красноярскыже ужуп турар апарган. Ынчалза-даа «Ли-2» дээр самолеттар Саян дагларын бергедеп ажыр ужар боорга, Красноярскының авиаотряды оларны «Ил-14» деп шыырак самолет-биле солаан. А 1969 чылда «Ил-14-түң» орнунга «Ан-24» келген.
1971 чылда Кызылдың самолеттар хонар шөлүн 1600 метр чедир узаткан. А пассажирлер «Як-40-биле» Красноярск, Улан-Удэ хоорайларже доктаамал ужуп эгелээннер.
1978 чылда Кызылдың аэропорт шөлүн 2700 метр чедир узадыр кылганда, ол «Ил-18» деп самолетту хүлээп алыр аргалыг болган.
1981 чылда «Ил-18-ти» солуп Кызыл – Москва аразынга 152-180 олуттуг «Ту-154» деп ужуп турар апарган.
1984 чылдың төнчүзүнде Үш-Белдир, Кызыл-Мажалыктың аэровокзалдары ажыглалга кирген. Ооң-биле катай Тывага самолёттар хонар чаа 15 шөлдү кылып дооскан.
1990 чылдан эгелеп Кызылдың аэропорту пассажирлер аргыштырып хүннүң-не 18 рейсти күүседип турган. Оон аңгыда, республика иштинге «Ан-2», «Л-410» чижектиг самолёттар ужуп, а Тывадан дашкаар Красноярск – Москваже «Як-40», «Ту-154» ужуп турганнар. Шак ол каш чылдар дургузунда «Ил-2», «Ут-1», «Ту-134», «Ту-154» чедир Тывага агаар оруу ол хире хөгжээн. Бо дээрге ынчаардагы Тываның Чазааның даргалары А.М. Чымба биле М.К. Мөндүмениң киирген улуг ачы-хавыяазы-дыр. Оларны утпас ужурлуг бис.
1992 чылда ССРЭ дүшкенде, бүгү чуртка Аэрофлот, ооң инженер-диспетчер албаны, аэропорттуң септелге баазалары долузу-биле сандараан. Ынчалза-даа бо бүгү чоокку чылдарда катап хөгжүлде алган.
Шулуу КАРА-САЛ, иштики херектерниң хоочуну.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26