Чоокта чаа, август 13-15 хүннеринде, Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюн хамчыктыг аарыг коронавирустуң уржуундан хөй кижи киржилгези чок, кызыгаарлаттынган байдалга, чамдык хемчеглерни соңгаарладып-даа тургаш болза, бүгү Тываның чону демдеглеп эрттирген бис.
Ооң мурнунда, 2014 чылда, Урянхай-Тыва Россияның хоргаадалының адаанче киргенинден бээр 100 чыл оюн база демдеглеп эрттирген турган. Тыва чоннуң төөгүзүнде бо ийи улуг болуушкун – Урянхай – Тываның Россияның хоргаадалының адаанче киргени болгаш Тыва Арат Республиканың тургустунганы Тываның, тыва чоннуң бурунгаар хөгжүлде-сайзыралынга дыка улуг рольду ойнаан.
1910 чылда Тывага кээп чораан англи шинчилекчи Д. Каррутерстиң экспедициязы урянхай тываларын чидериниң оруунче кире берген нация-дыр диген-даа болза, оларның ол даап бодаашкынын төөгү бадыткавайн барган.
Тыва чон ам бо хүнде Россияның составында бот-догуннаан республикада өзүп-мандып, амыдырап-чурттап чоруур.
Тыва чоннуң өске чоннар аразынга эстип-хайлы бербээни, тыва үжүк-бижикти тургузуп, бүгү чонну номчуп, бижип билир кылдыр өөредип эгелээнинде болур. Тывага баштайгы орус школаны 1908 чылда Туранга ажыткан болуп турар.
Тыва Арат Республика үезинде, 1926 чылда хүрээ-хииттерни узуткавайн турда, аңаа 500 ажыг хуурактар өөренип турган деп төөгү документилеринде айтып турар.
Шажын-чүдүлгеге хамаарышпас чаңгыс борбак школага ол үеде чүгле 47 өөреникчи өөренип турган болуп турар.Аңаа немештир 2 школа 1929 чылда ажыттынган. Ол тыва школаларга өөреникчилерни эрги моол бижик дузазы-биле өөредип турган.
Ынчангы школаларның материал-техниктиг баазазы шуут чок турган деп болур.Олурар стол-сандайлар, самбыралар хамаанчок, бижиттинер карандаштар, демир-үжүктер, номнар безин чедишпес турган.
1930 чылда тыва үжүк-бижикти тургускан соонда, тыва национал школаның сайзыралы ол үениң хире-шаа-биле чаа чадаже үнүп, шапкынчаан деп болур.
Тыва Арат Республиканың ынчангы удуртулгазы тыва чонну чаа тургускан үжүк-бижик дузазы-биле номчуп, бижип, санап өөредир сорулганы салып алгаш, улуг-биче чонну кыска үе дургузунда үжүк-бижикке өөредир дээш, бүгү хемчеглерни алган.
1930 чылдарның ортан үезинде Тывага 4 школа-интернатты туткан турган. Сумуларга болгаш кожуун төптеринге школалар бүгү чоннуң күжү, киржилгези-биле туттунуп турган. Ынчалдыр 1940 чылга чедир Тывага 235 школаның оран-савазы туттунган. Ол үеде школа-интернаттарга өөренип турган сургуулдарны ада-иелер боттары, ээлчег аайы-биле чемгерип турганнар.
Тыва Арат Республика үезинде өглерге болгаш ажык дээр адаанга-даа чайлаг школалары ажылдап турганы чонну үжүк-бижикке өөредиринге база улуг идигни берген турган. Колдуу чайгы үеде ажылдап турган чайлаг школаларынга төрээн дыл, сан, бойдус, күш-культура болгаш география билиглеринге чедир өөредип турган.
1941 чылда ТАР-ның Чырыдыышкын яамызын тургускан соонда, улус өөредилгези оон бедик чадаже көдүрүлген. Тыва Арат Республика 1944 чылда Совет Эвилелиниң составынче киреринге чедир безин ТАР улус чырыдыышкын, чоннуң өөредилгезиниң талазы-биле улуг күрүне ССРЭ-ниң дузазын бүгү тала-биле ап чораан.
Тыва Арат Республика ССРЭ-ге каттышкан соонда, Совет Тыва үезинде республикага хоорай, суур бүрүзүнге чаа школалар калбаа-биле туттунуп турган.
Ам бо хүнде Тыва Республиканың школаларында 71600 өөреникчи 1-ден 11 класска чедир өөренип турар. Сөөлгү чылдарда Тывада чаа туттунган школалар саны элээн немешкен-даа болза, республиканың дыка хөй школаларының оран-савазы үениң аайы-биле эргижиреп, харын мырыңай аварийлиг байдалда келгенин билир бис.
Чижээ, тууйбудан совет үениң чаа төлевилели-биле туттунган Кызылдың 14 дугаар школазы безин Тывага удаа-дараа болуп турган чер шимчээшкиннериниң түңнелинде ханалары тигленип, аварийлиг байдалга келген болгай.
Тываның бир улуг суурларының бирээзи Балгазынның школазы база ындыг байдалга кээрге, ону хаар ужурга таварышкаш, өөреникчилерни ында техникум оран-савазында өөредип турар…
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг бо чылдың апрель айдан эгелээш, республиканың булуң бүрүзүнге чедип, шупту хоорай-суурларны кезип четтигипкен.
Экономиканың болгаш социал адырның соңгаарладып болбас айтырыгларының бирээзи – өөредилге айтырыын шиитпирлээри-биле Владислав Товарищтайович дарый болгаш тодаргай хемчеглерни ап эгелээнин көрүп тур бис.
Ооң бир херечизи – башкыларның акша-шалыңын өстүрер хемчеглерни ап, олче акшаландырыышкынны тып шиитпирлээни болур.
Ол тодаргай хемчег Тывадан өске регионнарже ажылдап чоруп эгелээн башкыларның санын эвээжедир, алызы барып ону соксадып, дедир чанып кээринге чедир салдарлыг болур ужурлуг. Дыка хөй башкылар соңгаар ажылдап чоруй баарга, республикага улуг чидириг болбайн аан.
Чижээ, бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг физика-математика башкызы, шыдыраачы, сөөлгү үеде орус дылдан тыва дылче, тыва дылдан орус дылче билдилиг очулдурукчу апарган башкы Манчын Экер-оол Маринович чалалга-биле керээ чаргаш, Иркутск облазында тофаларны өөредир дээш чорупкан-дыр.Биче буурул чон тофаларга ол улуг дуза-даа болза, биске, тываларга, чидириг эвес-тир бе?
Мындыг чижектерни чежени-даа киирип болур.
Башкылардан аңгыда, улус өөредилгезиниң база бир кол айтырыы – ажы-төлүвүстүң өөренип турар школаларының оран-савазы кандыгыл деп айтырыг. Бо талазы-биле ТР-ниң Чазааның Даргазы В.Т. Ховалыг бүгү республикада байдалды ыяк билир апарганы чугаажок.
Чижээ, Саян-Шушенск ГЭС-тиң тудуундан когараан Улуг-Хем кожууннуң төвү, совет үеден бээр ам-даа чедир туттунмаан Шагаан-Арыг хоорайның гимназиязы чонга ачы-дуза чедирер амыдырал-хандырылга комбинадының бажыңында чоннуң ажы-төлүн өөредип турарын Владислав Товарищтайович база боду көрген. Ол уругларны хоорайның өске школаларынче өөредип чорудуптар арга шуут чок. Чүге дээрге Шагаан-Арыгның 1,2 дугаар школаларында өөреникчилер 2-3 ээлчегде өөренип, сыңышпайн турар. Ол ышкаш 1 дугаар школада бүгү республикадан инвалид уругларны ырактан өөредир төп база ажылдап турары – Шагаан-Арыгга ам база бир, чаа школа тударын черле негеп келген.
Владислав Товарищтайович Ховалыг чоокта чаа соңгулда кампаниязынга киржип, чоннуң бүзүрелин чаалап ап, Тыва Республиканың Баштыңынга соңгудуп алган болгай.
Соңгулда кампаниязынга киржип тургаш безин ол чер-черлерде соңгаарладып болбас, дарый шиитпирлээр айтырыгларны шиитпирлеп келгенин чон билир.
Ооң уламындан ТР-ниң Чазааның Даргазы федералдыг деңнелдиг хурал-суглааларга киржип, федералдыг эрге-чагырга органнарынга болгаш улуг компанияларга чедир республиканың хүн бүрүнүң болгаш бурунгаар депшилгелиг айтырыгларын шиитпирлеп четтигип турары база көскү.
Ооң база бир херечизи, чоокку чылдарда Тывага 7 чаа, амгы үениң негелделеринге бүрүнү-биле дүгжүп турар школаларны тударын РФ-тиң Өөредилге яамызын таварыштыр шиитпирлеп алганы болур.
Ол планда кирген 7 школаның 4-үн кожууннарга тудар деп планнап турары кончуг шын. Чүге дээрге чаа школаларны чүгле Кызылга тудуп туруп бээрге, чон ажы-төлүн өөредип алыр дээш найысылалче көжери оон-даа көвүдээр.
Ооң бир чижээ, Кызылдың солагай талада эрикте дачалар дээривис суур болган микрорайонунга чаа школа тудуптарга, ында чурттап турган өөреникчилерниң кырынга бо өөредилге чылында дораан 700 ажыг өөреникчи немежип келгени болур.
Мынчаар уламчылаар чүве болза, бүгү Тываның чону чаңгыс найысылал Кызыл хоорайга сыңмарлажып көжүп кээр эвес бе?
Кожууннарга чаа школалар тударын көвүдедир диген Владислав Товарищтайович Ховалыгның планнап турарын черле деткивес аргажок.
Ол планнар экономика талазы-биле ТР-ниң Баштыңының көдээ ажыл-агыйны сайзырадыр сорулгалары-биле дүгжүп турарын демдеглээр апаар.
Тывага немей 7 школа тударынга безин 1 миллиард 700 сая рубль акшаландырыышкын негеттинер. Ону Владислав Ховалыг федералдыг деңнелге камгалап шыдааны – ооң федералдыг деңнелде «деңзизи аартап», айтырыг шиитпирлээр арга-дуржулгазы бедээн деп болур-дур.
Амгы Тываның Чазааның мурнунда салган сорулгаларны, ылаңгыя өөредилге, чаа школалар тудуунуң айтырыгларын шиитпирлээри Тыва Арат Республика үезинде чаа школалар тудуп турганы-биле дөмейлеп болур бе дээр болза, ында дөмей чүүлдер чок деп болбас.
Чижээ, амгы үеде дыка хөй школалар аварийлиг байдалда, чамдыктары шуут оран-сава чок арткан-дыр (Кызылдың 14 дугаар, Балгазын школалары дээн ышкаш).
Ынчан-даа, ам-даа Тываның өөредилге шугумунуң мурнунда салган сорулгалары нарын болгаш чоннуң амыдыралының деңнелин чаа, мурнунда турган байдалдан бедидир көдүрери болур.
Мерген КЫРГЫС.