Тываже киир демир-орук тудар дугайында айтырыг тургустунуп эгелээнден бээр 60 – 70 чыл чедип турар. Республикавыстың турар чери онзагай, долгандыр чайгаар бойдустан камгалалдыг деп болур – долгандыр кадыр-берт тайга-сыннар хүрээлеп алган. Ынчангаш бурун шагда Тываның девискээринге чурттаан чоннар эжелекчи дайзыннарга удур туржуп шыдаар чорааны ол. Россияга Тываның каттышканының соонда, улуг чурту-биле аргыжылга айтырыы база нарын турган – Саян сыннары доктар-моондак таварыштырып турган болгай. Ынчалза-даа Самына сыннарын ажыр чаа амыдырал тевии-биле хей-аът кирген өгбелеривистиң холга туткан кускун-хаайлары-биле кадыр-берт хая-дашты чара соктап чорааш, орукту кылып алганы – езулуг маадырлыг чорук.
Амыдырал шапкынчаан тудум, орук айтырыы чидигленип келген. Тываже Саян ажыр кирген чаңгыс орук чедишпес апарган дизе, чазыг болбас. Улуг чурттуң кезии болганывыста, өске регионнар-биле экономиктиг, культурлуг харылзаа тудары албан апаар. Ынчалза-даа чүгле автомобиль оруу-биле улуг ажыл чорудары болдунмас апарган – бүдүрүлге, үлетпүр сайзыралынга ол чедишпес. Агаар оруу – өртек-үнези аар. Демир-орук херек.
Бо үеге чедир Тываның удуртукчуларының саналдап турган демир-орук төлевилелдери колдуу чүгле тодаргай черге четкеш, соксап каар болганы чоннуң-даа, федералдыг удуртулганың-даа сагыжынга четпейн турганы тодаргай.
Владислав Ховалыг Тываны удуртуп-баштап эгелээ-ле, бодунуң ажыл-чорудулгазын чурттакчы чонга ажыктыг болур кылдыр угландырып эгелээн. Шак ынчалдыр Тываның Баштыңы 60 – 70 чыл болган демир-орук тудуунуң төлевилелинче улуг өскерилгелерни киирерин саналдаан. Чүгле Тывага келгеш, соксап каар орукту улаштыр Моол, Кыдат девискээринче өттүр халды бээр делегей чергелиг аргыжылга оруу кылыр деп ооң саналы чоннуң сеткилинге тааржы берген. Сөөлгү чылдарда Моолче, Кыдатче Тывадан туризм шору хөнүгүп келген болгай, ынчалза-даа Улаан-Кум дамчыштыр автотранспорт-биле хөй күш, үе чарыгдап чорааш, Моол, Кыдат чедер ийикпе азы кожа регионнардан ужар ужурга таваржыр. Моолче, Кыдатче өөренип турар студентилеривис саны база көвүдээн. Садыг-саарылга чорудуп турар сайгарлыкчыларывыс база арбын. Аңаа немей, Тываже углай кээр туризмни хөгжүдеринге база улуг арга-шинекти ук орук тудуу берип болур – тыва чоннуң культуразының, уран чүүлүнүң, кайгамчык бойдузунуң мөгейикчилери даштыкыда-даа, иштикиде-даа арбын болгай, оларга Тываже кээр айыыл чок, эптиг, өртек-үнези улуг эвес демир-орук дыка ажыктыг болур. Туристер саны көвүдээрге, экономика, биче, ортумак бизнес сайзыраар, чонга акша ажылдап алыр чаа-чаа арга-шинектер тыптыр.
Сергей Ондар, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, биология эртемнериниң доктору, профессор:
“Тываны дамчыштыр Моол, Кыдат күрүнелер-биле Россияның аразын аргыштырып турар демир-орук тударының дугайында республикавыстың удуртулгазының киирген саналының езулуг бо чаа үениң негелделеринге дүгжүп турарын эскердим. Бирээде, Барыын чүктүң Россияны куду базыксаан хөөннеринге чуртувустуң алыспайн, удур туржуп шыдап турарын көрүп тур бис. Экономикавысты базары-биле садыг-саарылгага хөй-ле кызыгаарлаашкыннар киирип турар болгай. Шак бо байдалга Президентивистиң мурнуу-чөөн чүкче көрүжүн угландырыпканы чөптүг. Ынчангаш бо нарын үеде Россиядан хая көрүнмээн Кыдат дээн ышкаш ол талада турар күрүнелер-биле экономиктиг харылзааларны быжыглаарынга орук-аргыжылга айтырыы чугула черни ээлей бээри билдингир. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелекчи саналы-биле киирип турар Тываны дамчыштыр эртер транспорт коридорун тургузар дугайында айтырыг Россияга экономиктиг дайын чарлаан күрүнелерге удур харыы бээриниң база бир аргазы апаары чугаажок.
Чамдык улустуң Тывага демир-оруктуң херээ чок дээн чергелиг оспаксыргай бодалдарынга бодум хуумда шуут чөпшээрешпес мен. Бо чаа шагда шак ындыг орук тударының технологиялары канчаар-даа аажок өскерилген – кижилерге, бойдус хүрээлелге хора чедирбези кол сорулга апарган болгай. Ол талазы-биле хыналда база шыңгыы. Дуу ол казымал байлакты шуптузун үндүр сөөртүп аппаар деп суг бодалдарлыг кижилер бар. Казымал байлак дээрге федералдыг өнчү болур болгай, ону анаа-ла-бир кара туразында кым-даа казар эргези чок болур. Ооң кадында донор кылдыр санаттынып турар регионнар канчап ынчаар сайзырай бергенин база утпас болза эки – казымал байлактарны шын ажыглааны-биле оларның хөгжүлдези шапкынчаан. Бо-ла хевээр чаа чүүлге удурланып олурар болзувусса, бурунгаар хөгжүүрүвүс берге. Чурттар аразынга аргыжылга бистиң республикавыстың экономиказының хөгжүлдезинге черле ажыктыг болур ужурлуг. А экономика хөгжүүрге-ле, чурттакчы чоннуң амыдырал байдалы база экижиир”.
Аяс Мөңге, Тываның Садыг-үлетпүр палатазының президентизи:
“Бистиң чуртувус канчаар-даа аажок улуг девискээрлиг болгай. Дуу ол хензиг күрүнелерлиг Европа чурттары ышкаш эвес, бир региондан өскезинге чедир бөмбүрзектиң куржааның бир чартыы хире девискээрни халдып эртер апаар. Аргыжылга айтырыы канчаар-даа аажок чугула болуп турар ужуру ында. Бистиң республикавыстың экономиказының хөгжүп-сайзыраарынга өске регионнар-биле транспорт аргыжылгазының айтырыы дыка улуг рольду ойнап турар – чаңгыс борбак Абакан – Кызыл аразында оруувус артында тайга-таскыл черлер ажып кээр, улуг чүък дажыглаарынга таарымча чок – сөөртүп эккел чыдырда-ла, бараан аймааның өртек-үнези каш дакпыр өзе бээр. Ооң кадында хөй кылдыр хары угда сөөртүрү база болдунмас. Ынчангаш-ла өртектеривис дээр-шаар өзе бээр ужуру ол. Инвесторларның база бисче кээринден дадагалзай бээр чылдагааны ында. Кандыг-даа күрүнелерниң төөгүзүн касканнап көөр болза, экономиктиг хөгжүлдеге эң-не чугула салдарны демир-орук тудуу ойнаан болур.
Тываның Баштыңының Петербургка делегей чергелиг экономиктиг шуулганга таныштырганы Тываны дамчыштыр даштыкы кожа Моол биле Кыдатче кире бээр демир-орук тудуунуң төлевилелиниң чонга ажык-дузазы улуг. Ооң мурнунда төлевилелге болза чүгле Тывадан хөмүр-даш үндүр сөөртүрүнге ажыглаар сорулга салдынып турган болгай. Ынчангаш чонга ажык-дузазы шоолуг эвес турганы чажыт эвес. Чаа төлевилел аайы-биле Тываның чурттакчы чонунга аргыжылга айтырыы база шиитпирлеттине бээри кончуг эки. Кожа Моол, Кыдат-биле садыг-саарылга айтырыынга ооң ажыктыын чугаалаан-даа херээ чок. Аңаа немей Моол, Кыдатче өөренип турар студентилеривис база көвүдээн болгай. Туристээр угланыышкынывыс база ол апарган. Өске талазындан көөр болза, Тываже угланыышкынныг туризм сайзыралынга база улуг дузалыг болурунга чигзиниг турбас. Шыны-биле алыр болза, Тываже келиксээр дыка хөй кижилерни орук айтырыы дадагалзадып турар.
Владислав Товарищтайович бо төлевилелди бүгү талалыг өөренип көрүп, бир дугаар ээлчегде Тываның бодунга, тыва чонга ажыктыг талаларынче сагыш салганы көстүп турар.
Идегел Санчат.