Россияның девискээринге турисчи маршруттарны хөгжүдеринче туризмниң федералдыг албан черлери амгы үеде шыңгыы кичээнгейни салып турар апарган. Совет үеде чурт иштинге туристээр чорук аажок делгереңгей турган. Турисчи ачы-дуза (сервис) деп чүүлдү эки билбес совет кижилер ырак-узак турисчи оруктарга чадаг кылаштаар, майгыннарга хонар, боттары одагларга аъш-чем хайындырып чиирин кадыг-берге чүүл деп безин санавас турганнар.
Россияның иштинге туризмни сайзырадырынга Президент Владимир Путинниң Тыва, Даг-Алтай, Хакасия ышкаш девискээрлерге кыска үелер дургузунда дыштанып турганын “Ростуризм” үлегер-чижек кылдыр ажыглап эгелээн. Владимир Путинниң барып чораан черлеринге барыксаар, ооң эрткен кокпалары-биле чоруксаар, көрген черлерин көрүксээр, харын-даа Президентиниң дыштанган черлеринге дыштаныксаар кижилер көвүдээн деп “Ростуризм” дыңнадып, ол черлерге турисчи маршруттарның план-схемазын ажылдап кылып турар. Ооң дугайында “Ростуризм”-ниң удуртукчузу Зарина Догузова Санкт-Петербург хоорайга болган чурттар аразында экономиктиг шуулган үезинде хөй-ниитиге дыңнаткан. Владимир Путинниң дыштанып чораан черлери-биле эртер турисчи маршруттарны “Ростуризм” “Сибирь каникулдары” деп адаан. Чурттуң иштинге боттандырып чорудар 5 турисчи маршруттарның санынче “Сибирь каникулдары” кирген, экспертизаны эрткен маршрут.
“Ростуризмниң” удуртукчузу Зарина Догузова боду Тывага кээп, “Сибирь каникулдары” маршрутче кирип болур, туристерге сонуурганчыг апаар хире черлерни барып көрген. Олар дээрге Алдан-Маадыр аттыг национал музей, “Азияның төвү” скульптуралар комплекизи, «Алдын-Булак» этнокультура комплекизи, Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдири, Улуг-Хемниң эгезинде, Хавырга дагның эдээнде эрик кырында Шакьямуни Будданың бедик дүрзү-хевири дээш өске-даа черлерниң чамдыызынга барып четкен. Олар “Сибирь каникулдары” маршрутче кирип болур деп үнелелди Зарина Догузова берген.
“Сибирь каникулдары” маршруттуң Тываның девискээринде кезээн “Хааннар шынаазы” болгаш эрте-бурунгу үе” деп адаан. Чорук-херек аайы-биле далаш халдып эртип чорбас, Тываның агаар-бойдузун, төөгүзүн, тураскаалдыг черлерин сонуургаан, таваар аян-чоруктап чоруур кижилерге “Сибирь каникулдары” маршрутта сонуурганчыг болур хире черлер бар.
Чогум-на олар, тамчыктыг аян-чоруктап чоруур кижилер, туризм ажыл-чорудулгазындан элээн хөй акша-хөреңгини, орулганы сайгарлыкчыларга, Тываның бюджединге киирип болур. Олардан акша-хөреңгини сөп алыр дизе, ындыг кижилерге тамчыктыг аян-чоруктаарынга таарымчалыг байдалды тургузар апаар. Ындыг кижилерниң сонуургалын оттурар туризм объектилерин көрүштүг болдурар, орук-чирикти дең-дески кылдыр кылыр, оларның дыштанырынга, удуур-чыдарынга, чемнениринге дээш өске-даа талаларынга тамчыктыг байдалды организастаар. Тывада туризмниң амгы байдалын алырга – бистиинде аңаа чедир талыгыр.
Ынчалзажок “Сибирь каникулдары” төлевилелди боттандырарынга 1 миллиард рубльди үндүрерин планнаан. Россияның Президентизи Владимир Путинниң Тывада орук-чириин, аңнап, балыктап, дыштанып турган черлерин ажыглап, ол миллиард рубль акшаның кезик-чамдыын чирип ап болурунуң аргазы бистиң республикада бар деп болур. Бо төлевилелди боттандырарынга хөлүн эрттир хөй акша-хөреңги үнмес-ле хевирлиг. Чүге дээрге Президент Путин Тывага тамчыктыг дыштанып турган эвес, президент ажыл-чорудулгазындан кезек када чайлыг үезин ёзулуг-ла турисчи байдалга эрттирип, тайга-таскыл, хемнер-хөлдер кезип, аңнап, балыктап, малчын тыва чоннуң ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын сонуургап чораан болгай. “Сибирь каникулдары” маршрут-биле Тывага кээр туристер боттарының аян-чоруун чогум-на В. Путин ышкаш эрттирер болгу дег. Бо маршрут президент чергелиг хире болганда, ооң өртек-үнези туризмниң чамдык хевирлеринден элээн бедик болгу дег.
Президент чергелиг ышкаш “Сибирь каникулдары” маршруттуң Тывага кезиинде туристерге сонуурганчыг чараш агаар-бойдус, тыва араттарның көшкүн амыдыралындан чарылбаан малчыннарывыс, төөгүлүг болгаш тураскаалдыг черлер. Бии-Хем кожуунда Хааннар шынаазында эрте-бурунгу базырыктар, Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттыжып аккан белдиринден эгезин алган Улуг-Хем, Хавырга дагның эдээнде Шакьямуни Будда бурганның дүрзү-хевири, Кызыл хоорайда “Азия төвү” болгаш “Хааннар аңнаашкыны” скульптурлуг комплекстер, Арат шөлүнде өңнүг фонтан, сарыг шажын хүрээлери дээш оон-даа өске черлер бар.
Президент Владимир Путинниң барып чораан, дыштанып турган черлери “Сибирь каникулдары” маршрутту шилип алган туристерге дыка сонуурганчыг болуру чугаажок. Маршруттуң элээн ойнаштыг кезии Чаа-Хөл кожууннуң девискээринде. Мында Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг хөөлбээ, Сүме-Бели дагның ужунда хая иштинде эрте-бурунгу бурган, бо бурганның Сүме-Бели дагның хаязында оюп кылган хоолгазы, эрте-бурунгу базырыктар, Допай Даваа баштаан бригада 1976 чылда Хемчик кежир туткан астынчак көвүрүг дээш туристерге сонуурганчыг объектилер бар.
Кызылдан чазаглыг оруктап 170 километр хире ырак Чаа-Хөл суурдан ыңай 30-40 километр хире черде, Шаңчы-Аксындан ырак эвесте, Хемчиктиң эриинде, Россияның Президентизи Владимир Путин биле бистиң чаңгыс чер чуртуувус Сергей Шойгунуң дыштанып турганы, дээвири алдынналчак өг хевирлиг турлаг бар. Бир эвес чөпшээрээн болза, туристер аңаа турлагжып алгаш, Президент Путинниң кокпалары-биле селгүүстеп кылаштап, ооң каттап, балыктап турган черлеринге каттап, балыктап болур чадавас.
Владимир Путин биле Сергей Шойгунуң дыштанып турган турлааның чоок кавызында малчыннар бар. Оларның аалдарынга туристер барып, тыва араттарның амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи-биле таныжып ап болурлар. Малчыннар оларга сүттен тыва чемнер кылырын көргүзүп, мастер-класстар эрттирип болгай. Харын-даа мырыңай аалдарга туристер ийи-үш хонук хонуп-дүжүп, малчын чуртталга-биле чурттай каап болгай. Туризмниң мындыг хевирин “Сибирь каникулдары” маршруттуң Чаа-Хөл девискээринге чүге организастап болбас деп.
Бо төлевилел бистиң республикага туризмни хөгжүдеринге, Тывадан дашкаар девискээрлерден келген туристерге эки шынарлыг ачы-дуза чедирерин сайзырадырынга идегелди берип турар-дыр.
Ш. ЛОПСАҢ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14