Алдын-Сай Иргит – Тывадан тайбокска бир дугаар делегей чемпиону.
“Малайзияның найысылалынга болуп эрткен элээди спортчулар аразынга тайбокстуң муай-тай хевиринге Делегей чемпионадынга 600 ажыг спортчулар, 129 команда аңгы-аңгы чурттардан кээп киришкен. Оларның аразындан бистиң чаңгыс чер-чуртуувус тыва кыс тиилеп үнген! Маргылдаа үезинде Алдын-Сайга Тайландыдан, Араб чурттарындан дуржулгалыг спортчулар таваржып турган. Ынчалза-даа Алдын-Сай алыспаан! Бо кайгамчык тиилелгези дээш Алдын-Сайга болгаш ооң тренери Аян Ховалыгга изиг байырым чедирдим!” – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг социал четкиде бодунуң блогунга бижээн.
Тайбокс тываларга чоок
Тайбокс федерациязы Тывага 2020 чылда тургустунган. Ону тургузарынга кикбокска Россияның 6, Европа, Евразия, делегейниң 2 дакпыр чемпиону, алдарлыг спорт мастери Мерген Намчалович Монгуш болгаш ооң тренер эш-өөрү үлүг-хуузун киириштирген. Ол ышкаш тренерлер демнежип тургаш, аңгы спортчу клубту база ажыдып алганнар. Амгы үеде ында Мерген Монгуш Тываның тайбокска кол тренери болуп ажылдап турар.
– Бистиң национал оюнувус – хүреш, тайланд чоннуң – тайбокс болуп турар. Маргылдаа мурнунда тыва мөгелер эзирниң самын девип үнер болза, тайбокска рингиже үнүп келген спортчулар тайланд чоннуң тускай ёзулалдарын кылыр. Оон аңгыда, ол чоннуң чүдүлгези сарыг шажын болганы биске чоок. Ынчангаш сарыг шажынның философиязынга даянмышаан, өзүп олурар спортчуларның сагыш-сеткили арыг, каржы сеткилди спорт-биле чавырылдырып билир кылдыр кижизидилге талазы-биле ажылды база чорудар сорулгалыг бис. Кикбокстан тайбокс улуг ылгалбас-даа болза, спорттуң ийи аңгы хевири кылдыр санадыр. Ынчангаш аңгы федерация, клубту ажытканывыс бо. Өске чоннар тываларны дүрген чаңныг, коргуш чок, черле дүжүп бербес, изиг ханныг дижир. Бо национал аажы-чаңывыс спорттуң тевер-шанчар кадыг хевирлеринге кончуг тааржып турар. Ооң бадыткалы кикбокс, тайбокс, бокска, спортуң дүрүм чок шош хевиринге ында-мында, иштики-даштыкыда чемпионнаан тыва спортчуларның ат-сывы бо-ла диңмиреп үнүп кээп турар – деп, Мерген Намчалович чугаалады.
Барыксанчыг спорт залы
Кызылдың дугаары 8 школазының подвалын спортзал кылдыр септеп, амгы үеге дүүштүр бүгү дериг-херекселдер-биле четчелээринге “Ойна “ алдын уургайының амгы директору Олег Дудко амы-хууда 700 муң ажыг рубльди үндүрүп, деткимчени көргүскен.
Спортзалда спортчуларның кол белеткенир рингизинден аңгыда, аңгы-аңгы тренажёрлар, эмчиниң өрээли, эът-кеш нугуур (массаж) өрээл, арыгланыр, чунар өрээлдер бар. Шупту чырык, арыг-силиг байдалда. Ында лама башкы база спортчуларга сагыш-сеткилин арыглап алырынга дузалажып турар.
Бо хүннерде “Алдын” спортклубче 7 хардан 60 харга чедир тайбокска сонуургалдыг 100 ажыг кижи кээп турар. Оларның 30 хуузу уруглар. 10 харга чедир бичии уругларны тренер башкылар халас өөредип турар. Чаа-ла ийи чыл болуп турар федерация багай эвес түңнелдерни көргүзүп эгелээн. Эрткен чылын СФО-га тайбокска “Алдын” спортклубтуң спортчулары багай эвес түңнелдерлиг болган бис. Бо чылын шак-ла ындыг маргылдаага 4 алдын болгаш мөңгүн, хүлер медальдарны бистиң спортчуларывыс чаалап алган. Бо чайын Кызылга Бүгү-россия чергелиг регионнар аразында турнирни Тываның Тайбокс федерациязы эрттирген. Аңаа ниитизи-биле 79 спортчулар киришкен. Ооң тиилекчилери деңзи аайы-биле Россияның бирги чери дээш маргылдаага киржир эргени чаалап алган үш спортчунуң аразынче Алдын-Сай Иргит кирген. База-ла чемпион болган. Оон делегей чергелиг маргылдаага киржир Россияның чыынды командазынче киргеш, Малайзияга болган делегей чергелиг маргылдаага 45 килдиг элээди уруглар аразынга бүзүрелдии-биле чемпион атты чаалап алган.
16 харлыг делегей чемпиону
Алдын-Сай Иргиттиң өскен-төрээн чери Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы. Чаа-ла 10-гу классты дооскан. Ол ада-иезиниң улуг уруу, ийи кыс (8 класс, 5 класс) дуңмаларының угбазы.
Көңгүс чалыы, хөй кижиниң, ылаңгыя журналистерниң анчыг кичээнгейинге ам-даа чаңчыкпаан кыстан чугаа эреп, каш айтырыг салырывыска, ажык сеткилдиг, тура дүшпейн харыылаар болду.
– Спорттуң мындыг кадыг хевирин чүге шилип алган сен, Алдын-Сай?
– Бичиимде школага дөстүнмес тенек, шимченгирим хөлчок турган. Мындыг спортче сундулай бээр мен деп бодавайн-даа чораан мен. Бир катап, өөренип турувуста, делегей чемпиону болган Антон Салчак акывыс кубок, медальдарын тудуп алган кирип келгеш, школага ужуражылга кылган. Ынчан “мен база ол ышкаш чемпион болур мен!” деп, иштимде быжыг боданыпкаш, ол-ла хевээр бодалымны черле салбаан мен. 2019 чылдан тура Мугур-Аксынга залдап эгелээш, тренер башкым Аян Иргиттиң деткимчези-биле чоорту маргылдааларга киржип, кожууннар аразынга, СФО-га удаа-дараа тиилеп эгелээш, ам-на бодумга бүзүрелим быжыгып эгелээн.
– Удаа-дараа маргылдаалар өөредилгеңге шаптыктавас-тыр бе?
– Спорт өөредилгемге черле шаптык болбаан. Бүгү эртемнерде “4”, “5” демдектерлиг мен. Башкыларым болгаш школада эш-өөрүмнүң деткимчези меңээ дыка дузалыг. Тиилелгелиг чанып кээримге, кезээде чылыг хүлээп, мээң-биле деңге өөрүүр улус.
– Хостуг үеңде спорттан аңгыда чүнү канчаарынга ынак сен?
– Улус мени спорттуң мындыг хевирин шилип алган боорумга, кыс уругларның сонуургаар чүүлдерин херекке албас деп бодаар. Ындыг эвес, мен спортзалга бир аңгы апаар мен, а анаа амыдыралда өске кыс уруглар дег чараш кылдыр алдынар, кеттинер, даараныр, аргыттынарынга ынак мен. Гитарага ойнагылаар-даа мен. Ырлаар, танцылаарынга база ынак мен.
– Делегей чергелиг маргылдаага киржири берге болду бе, Алдын-Сай?
– Кандыг-даа маргылдаа белен эвес болур. Бо делегей чергелиг маргылдаага шыырактар аразындан шилиттинген улус келген болгаш, дыка берге болду. Ылаңгыя Араб чурттарындан болгаш Таиландыдан спортчулар буттары-биле күштүг ажылдаар чорду. Ындыг-даа болза бодумга бүзүреп турдум. Шала аштырар деп баргаш, мээң артымда тыва чонум бар, авам, тренерим меңээ бүзүреп турда, черле тиилээр ужурлуг мен деп быжыг боданыпкаш, халдап турдум.
– Тиилелгеңни канчаар хүлээп алдың?
...Хенертен, бо айтырыг соонда, чемпион кыс харлыгып, ыглап эгелээн... Девиденчиг, сүрээденчиг үелерде, хары черге, өске чон аразынга бодунуң чүнү кылыпканын орта билбээн спортчу төрээн чуртунга чедип кээрге, чаа-ла сеткили ажыттынып, тиилелгениң карак чажы аңаа ам-на келген-дир деп эскердивис. Оожургап алгаш, ол уламчылады.
– Авамның хүннүң-не мени дээш чүдүп, тейлеп чорууру, бодумнуң төккен дерим, тренер башкыларымның меңээ бүзүрелди оттурганы халас барбаанынга өөрүп турдум. Кажан шаңналдарны тыпсып кааптарга, бүгү чүве дүжүмде болуп турар ышкаш сагындырган. Шынында мен чемпион мен дээш менээргенир хөңнүм чок. Шак мындыг журналистерниң кичээнгейинден шуут эпчоксунар-дыр мен. Буруудатпайн көрүңер...
Деткимче турар болза, чемпионнар немежир
– Алдын-Сай Иргиттиң бо маргылдаага тиилелгези, шынап-ла, төөгүде бир дугаар болуушкун болуп турар. Бо спортчу колдуунда кикбокс талазы-биле белеткели күштүг турган. Кызылга 5 ай дургузунда тайбокска белеткээн бис. Түңнелин көрүп тур бис. Маргылдаа чидиг болган. Ынчалза-даа Алдын-Сай быжыг тура-соруу, дүжүп бербес мөзү-бүдүжү-биле тиилеп үндү. Аңгы-аңгы чурттардан киржип келген спортчулар, тренерлер изиг адыш часкап, чемпион-биле тырттыржып турдулар. Ол үеде бүдүн залга чүү болуп турганын көрүкчүлер, аарыкчыларның эмоциязын чугаалаар сөстер-даа тыппас-тыр мен. Бо делегей чемпионадынче чоруурунга тренери болгаш спортчу – ийи кижиниң оруунуң чарыгдалы 400 муң ажыг рубль чеде берген. Бир эвес Тываның Чазак Баштыңы Владислав Ховалыг, Күрүне Думазының депутады Айдың Сарыглар, ТР-ниң спорт сайыды Субудай Монгуш орук-суурунуң чарыгдалдарын төлежип, деткивээн болза, делегейге Тываның ады бо удаада алдаржыыры берге турган боор. Деткимче дээш үстүнде адааным даргаларга четтиргенивисти илередир-дир бис. Черле ынчаш, тыва спортчуларга деткимче турар болза, чемпионнар немежип-ле турар-дыр ийин – деп, чемпионнуң тренери Аян Ховалыг чугаалады.
Кикбоксёр угбашкылар
Ийи чыл бурунгаар Алдын-Сайның ачазы чок болган соонда, Айдысмаа Даниловна Иргит үш кызын чааскаан азырап өстүрүп чоруур.
– Уруумнуң чедиишкинин дыка улуг өөрүшкү-биле хүлээп алдым. Бүзүреп турган мен. Боду чажындан-на дыка быжыг тура-соруктуг кижи. Кикбокс барып эгелээш, дуңмалары Олимпия (8 класс) биле Чинараны (5 класс) база ол спортче хаара тудуп эгелээн. Багай эвес түңнелдерлиг чоруп турлар. Бир катап Красноярск хоорайже Алдын-Сай биле Олимпия маргылдаалап чоруткаш, уругларым кубоктарлыг, алдын медальдарлыг чанып кээрге, уругларымга бүзүрелим улам күштелген. Ам бичиилери удавас Ак-Довурак, Чадаанага болур турнирге киржир улус.
Бо чаа өөредилге чылындан эгелеп Алдын-Сай Кемеровонуң башкы училищезинче өөренип киреринге белеткенип турар. Уруум бодунуң амыдыралын спорт-биле холбап, келир үеде күш-культура башкызы болур күзелдиг кижи. Мен спортче мынчаар шымныгып кирген уругларымны шыдаар шаам-биле деткиир мен. Уругларымга бүзүрээр мен.
К. Монгуш.
Мария Сааяның тырттырган чуруктары.