Тываларның аразындан эң-не баштайгы

Совет үеде кижиниң күш-ажылы чүгле ажыл төлевири акша-биле эвес, а ат-алдар-биле база бедик үнеледип чораан. Совет Социалистиг Республикалар Эвилелиниң хамаатызының күш-ажылының эң бедик ат-алдарлыг үнелели – аңаа Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты тыпсыры.

Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты эң-не баштай совет күрүнениң баштыңы И.В. Сталинге 1939 чылдың декабрь 20-ниң хүнүнде тывыскан.

Совет күрүнениң бо бедик шаңналынга 20 муң кижи төлептиг болган. Оларның аразындан Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты 200 кижиге ийи катап, 16 кижиге үш катап тывыскан. Үш катап алганнар совет атомнуг бомбаны чогаадып кылган эртемденнер И.В. Курчатов, А.Д. Сахаров, совет самолёттарның конструкторлары С.В. Ильюшин, А.Н. Туполев дээш өскелер-даа.

Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты тываларның аразындан эң-не баштай Бии-Хем кожууннуң Хадың суурдан тараажы Барынмаа Маадыга (солуннар, номнарның чамдыызында ооң адын бижээни – Парынма Маады) 1949 чылда тывыскан.

Барынмаа Маады ада-иезиниң дың чаңгыс азыранды оглу. Хадыңга чурттап чораан хөй ажы-төлдүг хан төрелдеринден оглун олар азырап алганнар. Азыраан ада-иези чаңгыс оглунга дыка ынак болгаш, ону кончуг эрге-чассыг, эрес-кежээ оол кылдыр азырап, кижизидип өстүргеннер. Оглу ынчаар өскенинге ачазы Ананды Маады аажок өөрүп чораан. Хадың эге школазын дооскаш, Барынмаа ада-иезиниң чанынга артып калгаш, мал-маганын кадарып, дузалажып турган.

Хадыңга тургустунган колхозка эвээш эвес аныяк оолдар, уруглар ажылдап, чолаачы, тракторист дээш өске-даа мергежилдерге өөренип ап турар боорга, 16 харлапкан оглун чон аразынче ада-иези киирип, колхозка барып ажылдаары-биле чорудупкан. 1942 чылда Барынмаа Маады “Хадың” колхозтуң бүрүн эргелиг кежигүнү апарып, кыжын мал-маган фермазынга, чайын сиген кезилдезинге, күзүн дүжүт ажаалдазынга кызымаккай ажылдап турган. Дүжүт ажаалдазының үезинде машина-техника сонуургап, үрелген машиналар, тракторлар, комбайннар септээн механизаторларга бо-ла дузалажы бээр боорга, бөдүүн септелге кылырын олар айтып бээр апарганнар. Техникага сонуургалдыг оолду Бии-Хем кожууннуң төвү Туранга машина-тракторлар мастерскаязында трактористерниң курузунче өөредип чорударын механизаторлар “Хадың” колхозтуң удуртукчуларынга саналдааннар. 1944 – 1945 чылдарда Барынмаа Маады кончуг кызымак өөренгеш, чүгле тракториске эвес, а комбайнерга өөренип, шылгалдаларны кончуг эки дужаагаш, тракторист-комбайнер шынзылгалыг чедип келгеш, колхозтуң механизаторларын шуут кайгаткан. Бир чыл механизаторлап ажылдааш, 1946 чылда “Хадың” колхозтуң мурнакчы аныяк механизаторларының одуруунче кирген.

1940 чылдарның төнчүзүнде 1950 чылдарның эгезинде кур черлерни шиңгээдип, бедик дүжүттү ажаап алыр шимчээшкин Совет Эвилелинге калбарган. Аңаа аныяк оолдар, уругларны хөйү-биле хаара тудуп турган. Ол шагда бүгү Тыва кур чер шиңгээдир болгаш, ону аңдарып, аңаа тараа аймаа тарып өстүрер ажыл хайнып-дойлуп-ла эгелээн. Аныяк тараажыларның аразынга “Бедик дүжүт звенозу” деп шимчээшкинни комсомолдуң Төп комитеди организастаан. Ол ажылды чер-черлерге комсомол организациялары чорудуп кирипкен. Ынчан Бии-Хем районнуң комсомол комитединиң ийиги секретарынга Василий Ламажыкович Биче-оол ажылдап турган. 1946 чылда “Хадың” колхозка комсомолчуларның “Бедик дүжүт звенозун” Василий Биче-оол организастап тургускан. (Шериг албан-хүлээлгезин эрттирери-биле 1951 чылда Совет Армияже Василий Ламажыковичини келдирткен, 2 чыл дургузунда Көрей дайынынга ол киришкеш, эрес-дидим чоруу дээш ССРЭ-ниң болгаш Кыдат Улус Республиканың дайынчы медальдары-биле шаңнаткан. Шеригден халажып келгеш, дээди өөредилге черин доозуп, төөгү эртемнериниң кандидады эртем адын камгалап алгаш, Тываның күрүне университединге башкылап чораан. Улус өөредилгезиниң сайзыралынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш “Тыва Республиканың улустуң башкызы” хүндүлүг атты Василий Ламажыковичиге тывыскан).

Баштай дээрезинде “Бедик дүжүт звенозун” Маады Тиинмей (соонда барып республикага билдингир партия-совет ажылдакчызы, экономика эртемнериниң кандидады апарган Дозур-оол Лайзапович Тиинмей) удуртуп эгелээн. Удаваанда ол Кызылче өөренип чоруй баарга, колхозтуң баштаар чери болгаш партия-комсомол организациялары звенонуң удуртукчузунга күш-ажылдың мурнакчызы, комсомолчу Барынмаа Маадыны томуйлаан.

Барынмаа Маадының комсомолчу “Бедик дүжүт звенозунга” Даштыг-Ужук деп черге 30 га кур черни тускайлап берген. Чүс-чүс чылдар дургузунда хөрзүнү шириктелип калган кур черни андазынныг трактор-биле чардырары дыка берген болган. 1946 чылда ол черни Барынмаа Маады чайны өттүр чардырып, хараганнар болгаш ыяштардан аштап, хоюдур илииртеп, күске чедир 1947 чылдың часкы хову ажылдарынга белеткеп каан. Звенонуң удуртукчузу Барынмаа Маады кымдан артык шудургу ажылдап, эш-өөрүнге, бодунуң комсомолчу үлегер-чижээн көргүскен. Аныяктарның ажылы хилис барбаан, чаагай хөрзүннүг кур чер бедик дүжүдү-биле оларны шаңнаан – 1947 чылдың күзүн 1 гадан-на 28 центнер дүжүттү берген. Тараажы аныяктар ажылынга кажарап, 1948 чылдың часкы хову ажылдарынга 1947 чылдың күзүн дыка шыңгыы белеткенгеннер. Ажаап алган тараазын звенонуң кежигүннери комсомолчу оолдар, уруглар хол-биле челбип, келир чазын чажар эки шынарлыг үрезинни тускайлап алганнар. Даштыг-Ужукта шөлүнүң күскү аңдарылгазын болгаш илииртээшкинин Барынмаа Маады чоруткан. Кур черде тараа шөлү бок сигеннерден, хараганнар болгаш ыяштар артынчызындан ынчаар арыглаттынган. Ие-Чер улам дүжүткүр апарып, 1948 чылдың күзүн 1 гадан-на 30,5 центнер кызыл-тасты берген. Барынмаа Маады эш-өөрү-биле “Бедик дүжүт звенозу” деп атты бадыткаан.

1948 чылда бедик дүжүттү ажаап өстүргени дээш ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң чарлыы-биле “Бедик дүжүт звенозунуң” удуртукчузунга Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты, Совет Эвилелиниң эң дээди күрүне шаңналы Ленин орденин болгаш “Кадыыр биле Маска” алдын медальды 1949 чылда тывыскан.

Комсомолчу “Бедик дүжүт звенозунуң” кежигүннеринге совет күрүнениң бедик шаңналдарын тывыскан. Чижээлээрге, шаңга тараа арыглаар ажылды башкарып турган Евдокия Өнер Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнаткан.

Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Барынмаа Анандыевич Маадының адын ооң төрээн чурту Хадыңда мөңгежиткен. Хадың суурнуң төп кудумчузун маадырның ады-биле адаан, ооң өг-бүлезиниң чурттап турган бажыңында Тураскаал самбыраны аскан.

Барынмаа Анандыевич Маады тываларның аразындан Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры ат-биле эң-не баштай шаңнаткан тыва кижи бооп төөгүге артып калган.

Күш-ажылдың маадырларынга алдар болгаш хүндүлел!
/ Шаңгыр-оол МОНГУШ белеткээн.