Тываларның кара эмнериниң аттары

Үвээнчи – багульник болотный. Тайгаларның өлдүг ажыктарынга болгаш тарамык ыяштарының аразында хөй үнер, үргүлчү ногаан турар чадаң ыяш. Тывалар ону тос эң эм оъттарның бирээзи дээр.

Хаан-тен – карагана гривастая. Каа-Хем болгаш Кунгуртугнуң чону амгы теве кудуруу дээр хараган бөлүүнүң бир хевири чадаң ыяшты ынча дээр. Өске кожууннарда ону моолдар ышкаш теве кудуруу (темээн сул) дээр. Тайганың хем кыдыы чавыстарынга, шынаажыктарында үнген турар.

Хаван оъду – горец птичий, спорыш. Шала шык дазырларга, оруктарга үнер оът. Моолдап ону гахайн ногоо – хаван ногаазы дээр.
Хаг-мөөгү, идээ-хаг, адыг-таакпызы, дээр оъду – головач грулгый. Ол шуптузу дөмей синонимнер. Чиир мөөгүлерге кирер.

Хаг чашпан – полынь обыкновенная. Кургаг черлерге үнер бок чашпан. Ону янзы-бүрү ажыглаар. Чижээ, күзүн ону кадыргаш, ууштааш, хагын алыр. Ооң-биле төөн кылыр (төөннээр). Төөн – прижигание. Мурнуу тывалар ынча дээр. Төөнө – моол дылда отка изидип дөгээри (прижигание).

Хадың, чадаң хадың – береза карликовая. Кедээ өлдүг чиндиңнээштерге хөй үнген турар.

Хадың чулуу – березовый сок. Биеэ дүпте маңаа турган чоннар хадың чулуун ижип турганын энциклопедисчи иран эртемден Рашид-ад-Дин 1295 – 1304 чылдарда бижээн.

Хая чугу, барыкшын – мумие. Хөлегеленчек хаяларның тиглеринден, чарыктарындан сыстып үнер бүдүмел. Тожулар барыкшынны ак, кара деп ылгаар. Барагшун – хая чугу дээн моол сөс.

Хек-даван – прострел. Мооң бөлүүнде дөрт хевир бар. Дөстерде (литературада) бижээни-биле алырга, оларның аразында чүгле прострел раскрытый эм. Чазын эрте кургаг ховуларны, даглар эдектерин каастаар көк чараш чечектерлиг үнүш.

Хожун – кровохлебка лекарственная. Тывалар хожун дазылын чемге аажок ажыглап чораан, ол онзагай кара эм. Кудуку шынааларда, хемнер эриктеринде хөй үнген турар.

/ Ойдуп БАРТАННЫҢ «Тыва дылда эмнелге сөзүлүгү» деп номундан алган.