Республиканың бөлүк журналистери Тере-Хөл кожуунга сургакчылап четкен. Кожуунче кыжын болгаш чайын чоруур орук ийи аңгы. Амгы үеде кунгуртугжулар чайгы орук-биле аргыжып турар. Бедик даглар кыры-биле чоруурга, коргунчуг-даа, магаданчыг-даа. Чоруп олурарга, булуттар чоокшулап-ла олурар, мырыңай кижи-биле дужаажып кээр. Арыг агаарлыг бойдузунуң чаражын кижи магадап ханмас. Ол – Кыдыкы Соңгу чүкке деңнеттинген республиканың мурнуу-барыын чүгүнде чедери берге ырак кожуун. Кожуунда ниитизи-биле 2237 кижи чурттап турар. Статистика-биле алырга, 2045 чурттакчы бар. Артканнары киир бижидилге чокка ажыл-агыйының аайы-биле ук кожуунда чурттап чоруур. Кожууннуң төвү Кунгуртуг суурда 1650 чурттакчы бар. Балыктыг сумузунда – 137, Каргыда – 142, Эмиде 190 кижи чурттап чоруур.
Кожууннуң чурттакчы чонунуң амыдыралы колдуунда мал ажыл-агыйы-биле холбаалыг. Эң-не онзагай чүүл – кунгуртугжулар чер-чуртунга малдың 7 янзы чүзүнү турзун дээш, кызып ажылдап турарлар. Ында, шынап-ла, сарлык, инек, мыйыстыг шээр мал дээш кандыг мал чок дээр. Чоокта чаа тевелерни болгаш ивилерни азырап өстүрүп эгелээн. Балыктыг сумузунда 700 хире сарлык, 300 хире мыйыстыг шээр мал, 100 баш инек, 89 баш чылгы мал өзүп көвүдеп турар. База бир онзагай чүүл, ында мал оорлаар чорук демдеглеттинмейн турар.
ЧЕМНЕНИЛГЕЖЕ ОНЗА КИЧЭЭНГЕЙНИ САЛЫП ТУРАР
Тывада өөредилге чылы шагда эгелей берген. Оларның аразында бирги классчылар база сентябрь айдан тура өөренип кирипкен. Республиканың бүгү-ле школаларында өөредилгеже-даа, эге класс өөреникчилериниң чемненилгезинче-даа онза кичээнгейни угландырып турары кончуг эки деп санаттынып турар. Ырак-узак Кунгуртугда база өөреникчилерни изиг, шынарлыг чем-биле чемгерип турар.
Тере-Хөл кожууннуң чагырыкчызы Вячеслав Мижиттиң чугаалап турары-биле алырга, тус черниң чагыргазы эге класс өөреникчилериниң чемненилгезин кончуг харыысалгалыг хынап турар.
“Эге класс өөреникчилерин чемгерер аъш-чем кылыр продуктуну тус черниң сайгарлыкчылары Нина Мунзук база Аяна Ыймажап олардан үе-шаанда садып ап турар бис” – деп, Вячеслав Мижит чугаалаан.
Кунгуртуг школазында ниитизи-биле 380 уруг өөренип турар, оларның аразында 70 ажыг уруг эге класс өөреникчилери.
Ол ышкаш бо чылдың октябрь айдан тура ыраккы Балыктыг сумузунга Кунгуртуг школазының база бир оран-савазы ажыттынарын чагырыкчы демдеглээн. Аңаа ук сумунуң эге класс өөреникчилери өөренир. Оларны база изиг чем-биле чемгерери көрдүнген. Баштайгы үеде кожуун төвүнден башкылар аңаа барып ажылдаар. Дараазында чылын Өөредилге яамызынче чаа школага 14 ажылчын олутту аңгылап бээрин дилээн чагыгны киирген.
КУНГУРТУГДА “ЭЗИРЛЕРНИҢ УЯЗЫ”
Тываның кайы-даа булуңарында аныяктар аразында спорттуң хөгжүлдезинче онза кичээнгейни угландырып турар. Ыраккы Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртуг школазының девискээринде “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилели-биле 2022 чылда регионнуң Спорт яамызы, “Ойна” алдын уургайы болгаш Кунгуртуг школазының ажылдакчыларының демнежилгези-биле хүреш кичээлдери эрттирер спорт залын туткан. Ында чүгле хүреш эвес, школаның күш-культура кичээлдери база болуп турар.
Тере-Хөл кожууннуң чагырыкчызының экономика, саң-хөө болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле оралакчызы Түмен Ховалыгның демдеглеп турары-биле алырга, бо залда хүннүң-не 7-ден 17 харга чедир 100 ажыг уруг элчип-селчип кээп турарлар. Оларның-биле 1 тренер ажылдап турар.
Ук оран-саваны 2022 чылдың чазын ажыткан-даа болза, баштайгы кыш тудугнуң чедир кылдынмаан чүүлдерин көргүзе берген. Котёл багай болганындан оран-саваны чедир чылытпас болган.
“Бо спорт залын эрткен чазын тудуп доозупкан бис. Ол үеде котёлдуң күжү оран-саваның чылыын чогуур деңнелге тудуп турган. Ынчалза-даа кажан кыш дүжүп келирге, котёл соокка күш четпейн, шоолуг чылытпастай берген. +19-тан 20 градус аразынга чылыгны тудуп алгаш турар болган” – деп, Түмен Ховалыг чугаалаан.
Ынчангаш кожуун чагыргазы “Ойна” алдын уургайы-биле кады келир кыжын уруглар чылыг залга спорттуң янзы-бүрү хевирлерин ойнап турзун дээш, чаа котёлду садарын шиитпирлээн.
“Амгы үеде ооң мурнундагызынга бодаарга, күжү улуг чаа котёлду тургузар ажылдар дооступ турар. Ооң соонда залдың температуразы чогуур деңнелге чедип эгелээр. Бистиң оолдарывыс чылыг черге хүрежир аргалыг болур” – деп, Түмен Ховалыг чугаалаан.
Котёлду кылып дооскан соонда, спорт залынга катап база хүреш маргылдаалары болуп эгелей бээр. Кожууннуң аңгы-аңгы албан черлериниң бо эгелээшкини чаңчыл апарган. Бо удаада чаа котёлду салган соонда, баштайгы маргылдааны Тере-Хөл кожууннуң арга-арыг камгалаар талазы-биле 21-ги өрт-камгалал кезээ эрттирер.
ӨӨРЕНИРИНГЕ, ЧУРТТААРЫНГА ЭПТИГ
Кунгуртуг школазының хериминиң иштинде Балыктыг сумузунуң малчыннарының ажы-төлү школада өөренмишаан, интернатта чурттап турар. Ында ниитизи-биле 25 уруг бар. Уругларны хүнде 4 катап чемгерип, хостуг үезинде онаалга-кичээлин күүсеттирип, кижизидилге ажылын 2 башкы элчип-селчип чорудуп турар.
“Өөредилге чылының дургузунда интернат уруглары чүгле кышкы дыштанылгазында чанып турар. Арткан 2-ги болгаш 3-кү улдуң дыштанылгаларында орук багай болганындан аалдарынче чандырбайн, хостуг үезин ажыктыг болгаш солун кылдыр организастаар бис. Часкы, күскү үелерде Балыктыг сумузу биле Кунгуртуг аразынга чорууру бергедеп, хем-суг улгадып, малгаш-балар эрттинмес апаар. Ынчангаш уругларның айыыл чок чоруун камгалап алыры-биле маңаа арттырып алгаш, суурнуң улгады берген кижилеринге дузалажып, ажыл-агыйга өөредип, өг-бүлеге дег кижизидилгени чорударын кызыдып турар бис” – деп, интернаттың эргелекчизи Тамара Иргит чугаалаан.
Чылыг үеде уруглар-биле кады арга-арыг кирип, кышка белеткенип, эм оъттар чыып алырын интернат эргелекчизи демдеглээн. “Киш-кулаа бүрүзүн, ыт-кадын база ооң сывын чөдүл үезинде ханды кылдыр хайындыргаш, ижиртип турар бис” – деп, ол демдеглээн.
Интернаттың оран-савазынга шаанда 120 хире уруг чурттап турган. Ынчан чемненир чери ырак турган. Амгы үеде интернаттың бир талазында уругларның чемненир өрээли, өске талазында ном саңы, күш-ажыл, хөгжүм кичээлдери эрттирер база эмчиниң ажылдаар өрээли бар. Маңаа чеди чыл бурунгаар капиталдыг септелгени кылган. Ында чурттап турар малчыннар ажы-төлүнге өөрениринге болгаш чурттаарынга бүгү-ле эптиг байдалды тургускан.
ЧАРДЫГАР ҮЕЗИ ЧОК
Кунгуртуг школазында өөреникчилерниң корум-чурум талазы-биле ажылдап турар башкы Виктория Тамаа чурум үрээшкиннери турбазы-биле чогуур ажылдарны организастап турар. “Уругларывыстың өзүлдезинге болгаш сайзыралынга эки болзун дээш, бүгү-ле хемчеглерни кылып чорудуп турар бис. Школада корум-чурум үрээшкиннери чок-даа болза, эки байдалды камгалап арттырып алыры-биле, уругларны өскээр чардыгар үези чок болур кылдыр шуптузун бөлгүмнерже, секцияларже хаара туткан. Кежээки үеде ада-иелер база доктаамал патрульда” – деп, ол чугаалаан.
Школада хол бөмбүү, футбол, хүреш секциялары, чазаныр бөлгүм ажылдап турар. Бо чылын школаның кижизидилге программазынче күш-ажылга өөредир хемчеглерни аңгы киирген. Аңаа даянып, чааскаан арткан, улуг назылыг кижилерниң ыяш-дажын чарып, суун суглап, хериминиң болгаш бажыңының иштин аштап-арыглап, бар-ла шаа-биле дузалажып турарлар.
УРУГЛАР САДЫНДА ООЧУР ЧОК
“Демография” национал төлевилел-биле Россияның регионнарында уруглар садтары бүрүнү-биле чаарттынып, чаа оран-савалар база туттунуп турар. Россияның Президентизи Владимир Путинниң салган сорулгаларының бирээзи – 3 хар чедир уругларга уруглар садтарын чедимчелиг кылыры.
Чүгле хоорайда эвес, а суурларда база чаа-чаа уруглар садтарының оран-савалары немежип турары билдингир. Кунгуртугда база уруглар садын септээн. 1958 чылда туттунган оран-савага капитал септелгени бир дугаар кылганы бо. Уруглар садын чаартыр ажылдарны 2022 чылда доозупкаш, аңаа немей амгы үеде ажыглалче кире берген 60 олуттуг оран-саваны база туткан.
“Хүнчүгеш” уруглар садының эргелекчизи Руслана Сандактың чугаалап турары-биле алырга, ук өөредилге черинде ниитизи-биле 4 бөлүк бар. Бир бөлүкче-ле 15 уруг барып турар.
“Эрги уруглар садынга чаштарга олуттар чедишпейн турган. Ынчангаш ам-даа немей 60 уруг кире бээр оран-саваны немей улгаттыр тутканы бо. Ооң ачызында уруглар садынче ниитизи-биле 120 уруг барып эгелээн. Уруглар садынче оочур чок. Суурнуң чаштары шупту уруглар садынче баар аас-кежиктиг болганнар. Капитал септелге соонда ооң мурнундагызындан артык чылыг болгаш аянныг апарган. Уругларга-даа, ажылдакчыларга-даа таарымчалыг байдал тургустунган. Ниитизи-биле 14 кижизидикчи башкы күш-культура, хөгжүм болгаш орус дыл кичээлдерин эрттирип турар. Оон аңгыда, логопед болгаш психолог база бар. Бистиң уругларывысче кичээнгейни угландырып турарынга даргаларывыска өөрүп четтирдивис” – деп, Руслана Сандак чугаалаан.
Ол ышкаш уруглар сады ооң мурнунда күрүнениң федералдыг өөредилге стандарттарынга дүүштүр кылган “Төрүмелинден школага чедир” деп программа-биле ажылдап турган. 2023 чылдың эгезинден тура чаа федералдыг программа-биле ажылдай берген.
Чыжыргана СААЯ.
Самба НОРБУЖУКТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14