Тыва Республика «Сактыышкын номунуң» ийиги томун белеткеп турар. Ада-чуртун камгалаар ыдыктыг хүлээлге үезинде амы-тынын харамнанмаан маадырларның мурнунга ыдыктыг хүлээлге дег чугула ажыл ам-даа уламчылап турар. «Тываның дайынчылары. Мөңге сактыышкын» деп төлевилелдиң командазы «Тыва Республиканың Сактыышкын номунуң» ийиги томун тургуза берген. Ол дээрге Президентиниң культурлуг инициативалар фондузунуң база республика Чазааның деткимчези-биле 2024 чылдың июньда бирги тому үнген улуг ажылдың уланчызы-дыр.
Баштайгы үндүрүлге тыва черниң чүс оглунуң дугайында сактыышкынның үнү болган болза, ийигизи оон-даа улуг хемчээлдиг болгаш кол болурун аазап турар. Ада-чурттуң ийи чүс камгалакчызының ат-сывын, маадырлыг чоруун мөңгежидер деп планнап турар.
Амы-тынын харам чокка өргүпкен маадырларның өг-бүлелеринге, чоок кижилеринге аңгы кыйгырыгны төлевилелдиң удуртукчузу Роланда Сандан кылган: «Биске бичии-даа медээ, сактыышкын бүрүзү, фото-чурук бүрүзү кончуг чугула, дыка херек. Төлевилелдиң социал четкилерде бөлүүнче бижидип алыр кылдыр бистиң оолдарның шупту төрелдеринден дилеп тур бис. Силер-биле шалыпкын харылзажып тургаш ажылдаптарывыска, очерктер ёзулуг дириг болгаш долу болур деп бүзүреп турар бис».
Ийиги ном бирги ном-биле дөмей: анаа-ла үндүрүлге эвес, а чоннуң тураскаалы болур. Ооң арыннарынга тайбың амыдыралды бодунуң амы-тыны-биле камгалап алганнарның үннери чаңгыланыр.
Аңчы Ортааттың амыдыралы болгаш маадырлыг чоруу
Номнуң ийи чүс маадырының бирээзи – улуг матрос Аңчы Ортаат. Ооң маадырлыг чоруу эрес-дидим хүлээлгениң болгаш Төрээн чуртунга кызыгаар чок ынакшылының үлегери болган. Аңчы Айдыңович Ортаат 2022 чылдың декабрь 27-де Донецк Улус Республикага шериг хүлээлгезин күүседип тургаш чок болган.
Аңчы Чадаанага төрүттүнген, а ооң чашкы үези Шеми суурга «авай», «ачай» деп адаары ынак кырган-ава, кырган-ачазының өг-бүлезинге эрткен. Авазы оглунуң дугайында кара чажындан тура-ла шериг албан-хүлээлгезин эрттирерин күзеп чораан деп чугаалаан. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, «спецназ» – тускай даалганың шерии.
Кызыл хоорайның 3 дугаар школазын дооскаш, ол көдээ ажыл-агый техникумунче өөренип киргеш, элээн каш ажылчын мергежилдерни чедип алган. Кикбоксингиге идепкейлиг киржип, ёзулуг тиилекчи кижиниң овур-хевирин тудуп чораан. 2021 чылда шеригже келдиртиптерге, аңаа керээ чарып алган. Тускай шериг операциязы эгелей бээрге, Аңчы чеже-даа төрелдери ону ойталап кааптар кылдыр көгүдерге, ынаваан. «Бо дээрге мээң бодумнуң шилилгем-дир, мен эчизинге чедер мен» – деп, ол чугаалаан. Ооң коргуш чок чоруун дайынчы эштери база бадыткап турар: «Эң аныяк, эң дидим. Ооң-биле дайынчы даалгаларже баары коргунчуг эвес, кажан-даа кижини айыыл-халапка кагбас» – деп, чаңгыс полкчулары сактып чугаалаарлар. Тулчуушкуннарның бирээзинге бузундулар-биле балыгланы бергеш, Аңчы эмнелгеге чыдарындан ойталааш, эмчиниң бирги дузазының соонда дораан-на дайынчы хүлээлгезинче ээп келген. Маадырлыг чоруу дээш улуг матрос Ортаат бедик күрүне шаңналдарынга, ооң иштинде РФ-тиң Президентизиниң тывысканы Эрес-дидим чорук Ордени болгаш «Эрес-дидим чорук дээш» деп медальга төлептиг болган. Маадырның дугайында сактыышкын мөңге дириг. 2023 чылдың декабрьда ооң адын Кызылдың 3 дугаар школазының чанында Сактыышкын аллеязынга, а 2024 чылдың февральда Тываның көдээ ажыл-агый техникумунда «Чоргаарал ханазынга» мөңгежиткен.
Иениң аарышкызы болгаш сактыышкыны
Ол чаа-ла 21 харлыг турган. Өг-бүле-даа тудуп четтикпээн, салгалы болур ажы-төл-даа арттырып кагбаан... Ынчалза-даа маадыр болуп четтигипкен-дир – деп, шак мындыг сөстер-биле чок болган дайынчының авазы Омакмаа Николаевна чугаазын эгелээн.
Владивостокка Тиилелгениң улуг парадынга киришкен оглунга аажок чоргаарланып, өг-бүлезинге эң-не чырык сактыышкыннарның бирээзин ол кылдыр санап чораан иениң эрес-дидим оглунуң ады ам төөгүже кезээ мөңгеде киир бижиттинген. Оолдарын чидирген хөй иелер-биле бир дөмей оларның дугайында сактыышкынны келир салгалдарга арттырып каарын күзеп чоруур. «Сактыышкын номунуң» дугайында сюжетти телевизордан көргеш, эгезинде ол муңгарай берген– баштайгы үндүрүлгеже оглу кирбээн. Ынчалза-даа ооң ады болгаш маадырлыг чоруу ийиги томче киир бижиттине бээрге, өөрүп, чоорту сагыш-сеткили оожургай берген.
— Ие кижи бүрүзү оглунуң адын мөңгежидер деп кызар. Бистиң оолдарывыс төөгүге артар ужурлуг, чүге дээрге олар Ада-чуртун камгалап чораан. «Сактыышкын номунче» тускай шериг операциязынга амы-тынын харамнанмаан кижи бүрүзүнүң ады кирген болза, кончуг-ла эки болур ийик – деп, ол бодалын үлешкен.
Бо сөстер бүгү республикада муң-муң өг-бүлелерниң ниити күзелин илередип турар: чаңгыс-даа ат, чаңгыс-даа маадырлыг чорук уттундурбас ужурлуг. «Сактыышкын ному» чижектиг сактыышкын кадагалаар төлевилелдер кажыыдал болгаш хөй-ниитиниң хүлээп көрүүшкүнүнүң аразында көвүрүг болуп, оларның ажы-төлүнүң аттары кажан-даа уттундурбас дээрзинге бүзүрелди төрелдеринге берип турар. Ооң оглу ышкаш аныяк, эрес-дидим, хүлээлгезинге бердинген оолдар дугайында сактыышкын дириг турда, оларның үнелеп четпес маадырлыг чоруунуң төөгүзү база дириг болур.
Чаа грант – чаа аттар
ТШО-га мөчээн чаңгыс чер чурттуг дайынчыларның адын мөңгежидер ажыл Культурлуг эгелээшкиннер фондузунуң мөөрейинге тиилелгениң ачызында уламчылавышаан. Ол тиилелге дээрге-ле 2023 чылда эгелээн чаңгыс чер чурттуг маадырларның дугайында тураскаалды кадагалаар талазы-биле кончуг чугула ажыл-херектиң улам ыңай сайзыралы болгаш уланчызы болур.
Бирги төлевилел «Тываның дайынчылары – «Кара өлүмнүң» салгалдары. Мөңге алдар болгаш мөңге тураскаал!» дээрзин сагындыраал. База-ла бо фондунуң деткимчези-биле чедиишкинниг боттандырган турган. Ооң түңнелдери чүгле парлаттынган номнар эвес, а куруг черден тургустунган чугула интернет-курлавыр — «Тыва Республиканың сактыышкын ному» деп сайт болган, tuvaheroes.ru бүгү республикага виртуалдыг мемориал апарган.
Парлаттынган экземплярларны маадырларның өг-бүлелеринче мөңгежидип шыгжаар кылдыр хүндүткел-биле дамчыдып берген. Чаңгыс чер чурттугларының аттарын чаа салгалдар билип, сактып чорзун дээш, бүгү республикада библиотекаларның фондуларынга ол номнарны чедиштир үлээн.
Ам база чаа грантыны ойнап алганы-биле төлевилелдиң командазынга оон-даа ханы болгаш делгем кылдыр ажылдаар арга тургустунган.
– Бо тиилелге анаа-ла акшаландырыышкын эвес-тир, бистиң кылып турар ажылывыска бедик үнелел болгаш шын угланыышкын-биле шимчеп чоруурувуска бүзүрел-дир. Ол дээрге-ле уттундурбас ужурлуг дыка хөй маадырлыг чоруктарны ам-даа чырыдарывыс-тыр – деп, төлевилелдиң командазы демдеглээн. Маадырларның ат-алдары мөңге, а оларның дугайында сактыышкын мөңгеде дириг артар кылдыр ону кадагалаар ажыл уламчылап турар.
Чедиишкинден чаа бедиктерже
Патриотчу төлевилелдиң бирги чадазын үре-түңнелдиг боттандырган соонда, чогаадыкчы команда чедиишкиннерге доктаавайн, улаштыр ажылдаар деп айтырыгга келген.
– Сорулгавысты күүсеткен бис, ынчалза-даа кижи бүрүзүн хаара тудуп шыдаваан бис. Ада-өгбези, Төрээн чурту дээш эң-не эргим чүве– кызыл тынын харам чокка берген оолдарлыг, ачаларлыг арткан өг-бүлелер канчаарыл – деп, Роланда Сандан чугаалаан. Ам-даа бурунгаарлап, уламчылаар деп шиитпир хүлээп алдынган. Президентиниң культурлуг инициативалар фондузунче чоруткан чагыг база катап деткимчени алган. Авторлар коллективи кижилерге ол хире чугула, улуг, социал ужур-дузалыг төлевилелдерни бедии-биле үнелеп турары дээш фондунуң эксперттеринге улуу-биле өөрүп четтиргенин илередип турар.
Тывада Улусчу фронтунуң регионалдыг салбырының удуртукчузу Саима Далчин ТШО маадырларының маадырлыг чоруун мөңгежидериниң чугулазының дугайында чугаалаан:
– «Тываның дайынчылары. Мөңге тураскаал» эргежок чугула төлевилел-дир. Эрес-дидим дайынчыларывыстың үлегеринге өзүп орар салгалды кижизидери биске чугула. Мөчээн дайынчыларның адын мөңгежидери чаңгыс чер чурттугларының хамааты хүлээлгези-дир. Эрте-даа бол, орай-даа бол тускай шериг операциязы дөмей төнер – ол төөгү апаар. Бо маадырлыг үеде неофашизм-биле канчаар демисежип турганывыс биске чугула – деп үлешкен.
Бо ажылга дайынчыларның болгаш хөй-ниитижи идепкейжилерниң үлүү улуг деп ол чугаалаан. Бистиң маадырларывыс дугайында чырыдары кончуг чугула.
— Бистиң солдаттарывыстың маадырлыг чоруунуң дугайында шын чугаалап, ону кадагалап арттырар төлевилелдер болгаш эгелээшкиннер барынга өөрүп четтирдивис – деп, Улусчу фронтунуң регионалдыг салбырының удуртукчузу немээн.
«Кара өлүм» деп тоолчургу чугаалардан мөңге сактыышкынга чедир
Төлевилелдиң идеязы хөй-ниитиниң хереглелин ханы медереп билиринден төрүттүнген. Мөчээн маадырларның өг-бүлелеринге оларның оолдарының, ашактарының болгаш адаларының аттарын келир салгалдарга кадагалап арттырары кайы хире чугула дээрзин ооң авторлары билип турар. Кижи бүрүзүнүң төөгүзүн сыңырып шыдаар амгы үениң чедингир шөлү херек турган. Шак ынчаар «Сактыышкын номун» тургузарының концепциязын ийи форматка – чурагайлыг болгаш парлалгага тургускан.
– Тывадан амгы дайынчылар дээрге-ле тоолчургу тыва эки турачыларның төлептиг салгалдары-дыр. Оларның туруштуун дайзыннар «Кара өлүм» деп адап турганнар. Оларның эрес-дидим тура-соруун олар дөзеп алган. Оларга мөңге алдар болгаш мөңге тураскаалды хандырары бистиң хүлээлгевис-тир – деп, организакчыларның бирээзи Ольга Муллахметова демдеглээн.
Төлевилелдиң ачызында элээн хөй ужур-дузалыг хемчеглер планнаттынган: кижи бүрүзү маадырларның маадырлыг чоруктарының дугайында билип ап болур тускай веб-сайтка чаңгыс аай онлайн-архивти тургузары (Сактыышкынның электроннуг ному). Библиотекаларже, школаларже болгаш өөнүң ээзин чидирген улустуң өг-бүлелеринче дамчыдары-биле мемориалдыг томнуң парлаан хевирин кылыры. Ол ышкаш «Тываның дайынчылары. Мөңге сактыышкын» төлевилел чорудуу-биле республикага ТШО киржикчилериниң маадырлыг чоруунга тураскааткан регионнуң театрларының аразынга мини-шиилерниң фестиваль-мөөрейи бир дугаар болуп турар. Организакчыларның чугаалап турары-биле алырга, мындыг фестиваль-мөөрей эрттирер деп бодал бир дугаар төлевилелге боттуг маадырлар дугайында төөгүлерни чыгган соонда төрүттүнген.
Шилилгениң тускай негелделери чок болган: белен шиилерлиг чагыг чоруткан 10 коллективтиң шуптузун хүлээп алган. Сөзүглелдерни профессионал драматургтар хынап, четпестерни эдер мастер-класстарны эрттирген. Шиилерни чедир ажылдап кылган соонда, киржикчилер репетициялар болгаш декорацияларны тургузуп кирипкен. Шупту ажылдарны социал четкилерге нептередир. Сентябрь 28-те Тываның Национал театрының сценазынга болур гала-концерт онзагай болуру чугаажок. Аңаа түңнелче кирген 6 коллектив 30 минута үргүлчүлээр шиилерин бараалгадыр. Жюри тиилекчилерни ынчан тодарадыр.
– Иелери, кадайлары болгаш ажы-төл ажыг-шүжүү-биле боттары кара чааскаан артып калбас ужурлуг, оларның оолдарының, ашактарының болгаш ачаларының маадырлыг чоруу эскертинмейн артып калбазы чугула. Коллективтиг сактыышкында аттарны кадагалап арттырары кижилерни каттыштырарындан аңгыда, Төрээн чуртунуң мурнунга хүлээлге деп чүл ол база ёзулуг патриот болуру деп чүл дээрзин медереп билип алырынга дузалыг. Ол дээрге өзүп орар салгалды кижизидериниң үндезини-дир – деп, Роланда Сандан демдеглээн.
«Менде ийи дакпыр чидириг бар...»
Долаана Лопсаней ынчаар чугаалап турар, ол 2023 чылда ийи чоок кижизин – чээни биле кады төрээн угбазын чидирген.
Ийи ажы-төлдүң адазы, 28 харлыг шериг албанныг Айдаш Аясович Лопсаней 2023 чылдың май 11-де чок болган. Ол Сахалин облазының Кунашир ортулуунга пулемётчу-артиллерийжи полктуң анаа дайынчызы болуп албан-хүлээлгезин эрттирген. Эрес-дидим чорук Орденинге (мөчээн соонда) төлептиг болган. Июнь 2-де Кызылга маадыр-биле чарлыышкынның ёзулалы болган. Ооң соонда чүгле дөрт хонганда, ооң авазы Алимаа Болат-ооловна база чок болган. Херээжен кижиниң чүрээ эгиттинмес чидиригге шыдашпайн барган. Алимаа Лопсаней Россияның алдарлыг ажылдакчызы болгаш күш-ажылдың хоочуну. Ол Кызылдың Чонну ажылга хаара тудар төвүнге 30 ажыг чыл дургузунда ажылдаан. Коллегалары ону шынчы, харыысалгалыг болгаш чырык сеткилдиг кижи деп үнелээр. Ол ийи дакпыр чидириг Төрээн чурт камгалакчыларының өг-бүлелериниң эгиттинмес улуг чидириглиин болгаш оларга кижилерниң эки хамаарылгазы, улуг деткимчези херек деп чүвени бадыткап турар.
– Сактыышкын номун улаштыр үндүрери албан. Ол дээрге улуг салгал, өнчү-дүр – деп, Долаана Лопсаней чугаалаан. Ол сөстер камгалакчыларның аттарын мөңгежидер дээш ажылдап турар кижилерге шериг албан-хүлээлгелиглерниң өг-бүлелериниң мурнундан өөрүп четтириишкини болур. Дыка хөй өг-бүлелерге ол анаа-ла ном эвес, а боттарының оолдарының, ашактарының болгаш адаларының дугайында сактыышкынны төөгүге арттырып алырының аргазы-дыр.
– Бистиң төрелдеривис бөдүүн кижилер-дир бис ийин. Чогум-на төлевилелдиң командазы биске сактыышкынны мөңгежидеринге дузалажып турар. Ол буянныг улуг ажылы дээш оларга четтирдим – деп, Долаана Лопсаней онзалап демдеглээн.
Төлевилел чүгле парлаан үндүрүлгелери эвес, а онлайн-архивтер-биле катай сайзырап, маадырларның дугайында сактыышкынны шупту салгалдарга чедингир кылдыр кылып турар.
Олча ОНДАР.
«Тываның дайынчылары. Мөңге тураскаал» төлевилелдиң чуруктары.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11