«Шынның» номчукчуларынга истекчи-криминалист деп мергежилди таныштырып, сонуургадыры-биле РФ-тиң Истелге комитединиң Тыва Республика талазы-биле истелге эргелелиниң криминалистика килдизиниң истекчи-криминализи, юстицияның подполковниги Аржаана Сатты редакцияже чаладывыс.
Бөдүүн чаңныг, чугаазының топтуг, аянныы аажок, көк китель, чүвүр форма кеткен аянныг, шевергин кысты көргеш, нарын, берге мергежилдиг, юстицияның подполковниги деп бодаары-даа берге болду.
Аржаана Константиновна Тываның криминалистериниң аразында бо хүннерде дың чаңгыс херээжен истекчи-криминалист болуп турар. Бир-ле дугаарында салганым истекчи-криминалист деп кымыл ол деп айтырыгга ол мынчаар харыылады.
– Кем-херек үүлгеткен кижиниң буруузун бадыткаарынга чугула херек барымдааларны истеп-тывар болгаш шинчилээр кижи - истекчи-криминалист болур. Кем-херек үүлгедиишкини болган таварылгаларда, азы херек оттурганда, кемниг херек үүлгеттинген деп билдириишкиннер, дыңнадыышкыннар келгенде кол рольду ойнаар кижи истекчи болур. А истекчиниң харыысалгалыг ажылынга кол дузалакчызы – бистер, истекчи-криминалистер-дир бис. Кем-херекти истеп турар үеде истекчиге байдалды канчаар шинчилээрин айтып берип, херекти тодарадырынга дузалаар ужурлуг янзы-бүрү экспертизалар томуйлаарынга дузалажып, херек киржикчилеринге кандыг айтырыглар салып болурун азы айтырыгны канчалдыр салырын сүмелеп бээри – бистиң ажылывыс. Кем-херек үүлгеттинген черден тывылган, илереттинген боттуг барымдааларны канчаар хавырарын, канчаар шын хаптаарын көргүзүп, дузалажыры база бистиң хүлээлгевис.
Маңаа чугулалап айтып каар чүүл болза, истекчиге протокол долдурарынга дыка хөй үе негеттинер болур. А херекке киирер боттуг барымдааларны шын истеп, илередип тыпканындан, дараазында судка кем-херек үүлгеткен кижиниң буруузун бадыткаары дорт хамааржыр. Ынчангаш бистиң дузавыс чугула херек болуп турар ужуру ында. Чижээлээрге, бир херек болган черге истекчи протоколду долдуруп эгелей бээрге, бис чанынга туруп алгаш, ону-мону хавырар, бо чүүл херек, ону бижиир болза эки дээн ышкаш сүмелер берип, дузалажыр бис. Тырткан таакпы артынчыларындан, стаканнардан, эдилелдерден бажыңга чеже кижи таакпылап, арагалаан, чеже кижи турганын тодарадып болур болгай. Эдилелдерде салаа истерин алыр, бижек азы хептерде хан бүдүмелдер бар болза, оларны тырттырбышаан, ол бүгүнү хавырар, протоколга бижиир. Болуушкун болган черни шынарлыг кылдыр истеп, шинчилээн соонда-ла, байдал билдинип эгелээр, чок апарган азы кем-херек үүлгеткен кижилерниң ат-сывы-даа билдинип келир. Ынчан ам кижилер-биле ажыл эгелээр. Канчаар байысаар, канчаар тудар дээн чижектиг айтырыглар тургустунуп келир.
– Чаа технологиялар сайзыраан үеде ажылыңарда өскерилген чүүлдер бар бе?
– Бар болбайн канчаар. Чижээ, амгы үеде истекчилерден байысаалга чорудар ажылга видео-бижидилге ажыглаарын негээр апарган. Ооң мурнунда чогум видео-бижидилге чамдык таварылгларда база ажыглаттынып турган. А бо үеде албан негелде болу берген. Ынчангаш истекчилерниң ажылының шынары оранчок экижээнин демдеглеп каары чугула. Суд үезинде кем-херек кылган кижиниң буруузун бадыткаарынга видео-бижидилге дыка эки барымдаа болуп турар. Чүге дизе, буруулуг-даа кижи, хүннер эрткен тудум, бодунуң буруузундан ойталап, мегелеп, кажарлап эгелээри болганчок таваржыр. А бир дугаар байысаалгада черле мегелеп шыдавас болурун эскерген мен. Ынчангаш видео-бижидилгениң ролю улуг. Бирги истелге ажылдарын эки, шын кылып алырга, оон дараазында истелге ажылы чорудары чиигей бээр.
– Бистиң республикада чеже истекчи-криминалист бар ирги?
– Тывада ниитизи-биле 50 ажыг истекчи бар болза, истекчи-криминалистер 6 кижи. Оларны девискээр аайы-биле чарып каан. Чижээлээрге, мен "Саянский" – Тожу, Таңды, Бии-Хем кожууннарны, "Эрзинский" – Эрзин, Тес-Хем, "Улуг-Хемский" – Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Чаа-Хөл кожууннарны харыылап турар мен.
– Истекчи-криминалист болуксаар кижи кайнаар өөренирил?
– Бистиң боттарывыстың юридиктиг академияларывыс бар, кордакчы албан юрист эртемниг болур ужурлуг. Москваның чаа ажыттынган Юридиктиг академиязы бар, ында криминалистерни өөредип турар. Бо чылын ол дээди өөредилге черинден 3 доозукчу келген, дораан бистиң иИстелге комитединде ажылдай бердилер. Ынчалза-даа истекчи-криминалист мергежилге ажылдаар мурнунда албан 5 чыл истекчилээн арга-дуржулгалыг турар ужурлуг.
– Эки истекчи-криминалист болуру өөренип алган эртем-билиинден, профессионал дуржулгазындан хамааржыр бе азы төрүмелинден салым-чаяан негеттинер болур бе?
– Арга-дуржулга чугула рольдуг деп бодаар мен. Ынчалза-даа кандыг-бир салым-чаяан база турар чадавас. Бодум хуумда баштай истекчилеп эгелээш, чоорту арга-дуржулгам немежип кээрге, истекчи-криминалист ажылче шилчээним ол-дур. А школага өөренип тургаш математика, алгебра эртемнеринге ынак болгаш, бухгалтер болуксаар турган мен. Даайымның сүмези-биле бо мергежилге өөренип, ажылдап эгелээн мен.
Четтигер апаар...
– Номчукчуларывыска чер-чуртуңарны, өг-бүлеңерни таныштырыптар силер бе?
– Шагаан-Арыг хоорайның 2 дугаар ортумак школазын дооскаш, Екатеринбург хоорайда Уралдың юридиктиг академиязынче прокуратураның томуйлаашкыны-биле бюджеттиг олутче өөренип киргеш, чедиишкинниг доозуп алдым. Өөредилгемни 2005 чылда дооскаш, Сүт-Хөл кожуунга истекчи болуп ажылдап кирдим. Улаштыр Чадаана хоорайга ажылдааш, 2019 чылдан тура истелге эргелелиниң криминалистика килдизиниң истекчи-криминализи кылдыр ажылдап эгелээн мен. Меңээ, херээжен кижиге, бо ажылды сүмелеп, бүзүрээни дээш кады ажылдап турар коллегаларымга четтиргенимни илередир-дир мен.
Өг-бүлевисте юрист мергежилдиг кижи-даа чок, ада-ием бөдүүн ажылчы улус. Авам Светлана Хайын-ооловна повар, ам хүндүлүг дыштанылгада. Ачам Константин Допчаевич Салчак (ам аравыста чок) орук черинге ажылдап чораан.
Өг-бүлелиг, үш ажы-төлдүг мен, улуу 3 дугаар курстуң студентизи, бичиизи 6 харлыг. Өөм ээзи юрист эртемниг. Бо үеде Сүт-Хөл кожуун чагыргазында ЕДДС начальниги болуп ажылдап турар.
– Нарын, берге ажылыңар биле өг-бүлеңер, бажың-балгадыңар аразында канчап четтигип турар-дыр силер?
– Четтигер апаар. Улуг уруум дыка дузалыг, бажың-балгадын аштап-арыглап, дуңмазын уруглар садындан ап алыр. Өг-бүлениң деткимчези дыка улуг рольдуг болур-дур.
Даараныкчы ава
– Сонуургалдарыңар бар бе? Хостуг үеңерде чүнү кылырынга ынак силер?
– Чадаанага хеймер уруумну азырап, узун шөлээге олурган мен. Үргүлчү ажылдап өөренип калган кижиге, меңээ ол үеде аажок чалгааранчыг апарган. Чаш уруум чанынга анаа-ла олурбайн, бир-ле чүвеге өөренип алыр бодал тыптып келген. Чадаананың профессионал техниктиг училищезинге даараныкчы мергежилге өөренип алган мен. Аңаа платье, чүвүр даарап өөренип алгаш, бодумга, эш-өөрүмге-даа даарап турдум. Чоорту даараныры мээң бир сонуургалым апарган. Ажылдап тургаш, шөлээм үезинде ус-шевер мастер Кежикей Дарый-оолдуң мастер-класстарынга тыва тон, чеңи-чок даарап-даа өөренип алдым. Олчаан ол сонуургалымны салбайн чор мен. Чүгле ажылым чай чок, четтикпес-тир мен.
Херек бүрүзү коргунчуг
– Ажылдап келген үеңерде эң-не уттундурбас, коргунчуг болган херек бар бе?
– Херек бүрүзү коргунчуг. Чыраа-Бажынга болган херек меңээ эң-не уттундурбас болган. Кем-херек болган деп медээ алгаш, истекчилер-биле чеде бээривиске, чаш өпеяаларлыг ийи херээжен, бир эр кижиниң хөй кемдээшкиннерлиг өлүг мөчүлери чыткан. Меңээ эң уттундурбас, коргунчуг херек ол болган. Ол кем-херек үүлгедикчизин 3 хонгаш-ла тып алган бис. Истээш, херекти оттурган. Бо хүнде ол өлүрүкчүнү бүгү назынында кара-бажыңда хоругдаан.
– Ындыг коргунчуг болуушкуннар соонда сагыш-сеткилиңерни канчаар оожургадып алыр-дыр силер?
– Кажан-даа уттундурбас, сагышка артып каар-дыр. Ажылым болганда канчаар, чоорту өөренип, чаңчыга бээр сен. Ылаңгыя чаш ажы-төл-биле болган кем-херек үүлгедиглери эң-не коргунчуг, уттундурбас, сагышты өер болур-дур.
– Силерниң практикаңарда кем-херек үүлгедикчизи чаңгыс-даа ис арттырбаан деп таварылга турган бе?
– Бистиң килдистиң ажылы черле ол, истеп-тывылбаан херектерни тодарадыры. Ис арттырбайн баар деп чүве черле турбас болур. Бо үеде магалыг ышкажыл - хоорайда кайда-даа камералар бар, кижи бүрүзү телефоннуг апарган. Телефоннардан дыка хөй херектер ажыттынып турар, хайгаарал камералары база дыка дузалыг. Видеокамералар хөй-ниити черлеринге, кудумчуларга ам-даа хөй боору күзенчиг. Бар-даа болза, чамдык камералар бижидилгелерин шыгжавайн турар база боор.
Ис дөмей-ле артып калыр. Эрткен чылдарның истеттинмээн херектери турар, криминалистика килдизи олар-биле база ажылды чорудуп турар. Ук херектерже катап-катап эглип кээп, шинчилеп, байысаап, экспертиза эрттирип турар бис. Чамдык херектерни катап көдүргеш, истеп эгелээр. Ам ийи дугаар ай иштинде бүдүн Тывадан күштээшкин херектерин чаңгыстап көрүп, системажыдып эгелээн бис. Чижээ, ол-ла кижи, ол-ла херекти кылып турар бе дээн чижектиг ажылды чорудуп эгелээн бис. Чаңгыс херекти шинчилеп, номчуп олургаш, ол кижилерниң чуртталгазынче кире бээр сен, кижиниң караанга чуруттуна бээр. Шагда болган херекти катап көдүрүп, истеп тургаш, кем-херек үүлгедикчизин тыпкаш, кара-бажыңга олуртуп каан таварылгалар эвээш эвес.
Республикада болуп турар кем-херек үүлгедиишкиннериниң 98 хуузу арагалаашкынның түңнелинден болуп турар. Чыгдынган медээлерден көөрге, хүн бүрүде Тываның кайы-бир булуңунда албан бир кем-херек үүлгедиишкини болган болур. Хоойлу-дүрүм камгалаар органнар, чазак-чагырга черлери, өске-даа албан-организациялар арагалаар чорукка удур профилактиктиг ажылдарны шыдаар шаа-биле чорудуп турза-даа, шоолуг дээш чок болуп турары харааданчыг. Кол чүүл – өг-бүле, ооң иштинде байдал, ажы-төлүнүң кижизидилгези. Өг-бүле, социал байдалдарны эки быжыглаар болза эки.
Истекчилер деткикчилер
– Тываның истелге комитеди ачы-буян акцияларының, деткимче ажылдарының идепкейлиг киржикчилери болгай силер?
– Ийе, үргүлчү киржип турар бис. Чижек кылдыр, чоокта чаа криминалистика килдизиниң ажылдакчыларының эгелээшкини-биле Тываның истелге комитединиң ажылдакчылары тускай шериг операциязының дайынчыларынга, ылаңгыя снайперлерге херек 120 муң рубль өртектиг шериг «тепловизорун» (улуг девискээрни ырактан хайгаараптар автоматчыткан тускай дуран) садар акшаны чыггаш, чагыдыпкан бис. Бо хүннерде кээрге-ле, чорудар бис. Ол херексел тускай шериг операциязында киржип турар дайынчыларывыска дыка херек.
Ол ышкаш РФ-тиң Истелге комитеди «Братья по крови» деп акцияны чарлаптарга, аңаа каттыжып, бистиң республиканың истелге эргелелиниң ажылдакчылары хан дужаар буянныг үүлеге база кириштивис. Акцияның киржикчилериниң дужааган ханын дайынчыларга дамчыдар.
Ылап-ла, тускай операцияда киржип турар дайынчыларывыска бистиң деткимчевис дыка херек деп билип турар бис. Кым кайы хире, канчаар шыдаары-биле дузаны кадар болза эки. Бис мында тайбың амыдыралды көрүп турувуста, ында байдал кайы хире бергезин билбес болгай бис. Ынчангаш кандыг-даа дуза оларга улуг деткимче, идиг болур.
/ Алдынай АРАКЧАА.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.