Эрткен чылын Тываның Чазак Даргазының ТР-ниң Дээди Хуралынга Айыткалынга-даа, бодунуң соңгулда үезинде программазынга-даа айтып турган чугула айтырыгларның бирээзи – көдээ ажыл-агыйның продукциязын болбаазырадыры турган. Июнь 28-те Чазак бажыңынга Тываның Көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары-биле ужурашкан. Аңаа чугааның кол утказы республиканың көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыры, ооң сайзыралы, чоннуң хереглелинче канчаар үндүр садарының дугайында болган.
– Республикавыстың социал-экономиктиг сайзыралының тускай программазының иштинде аңгы пункт кылдыр көдээ ажыл-агыйның продукциязын болбаазырадып сайзырадыр ажыл кирип турар болгай. Бо хүнде кандыг ажылдар кылдынганын чугаалап көрүңерем, Сергей Конзан-оолович.
– Федералдыг деңнелде көрдүнген республиканың социал-экономиктиг тускай программазы-биле ажыл бүгү угланыышкынар аайы-биле чоруттунуп турар. Ол дыка улуг деткимче деп санап турар бис. Ооң-биле чергелештир продукцияны бүдүрери аңгы херек, а чоннуң хереглелинге ажыглаары-биле садыг баартактарынче шынарлыг болгаш чедимчелиг кылдыр болбаазырадып үндүрери, көңгүс өске айтырыг. Ону чедип алырынга продукция болбаазырадырының дугайында шын сайгарылгалыг ажылды чорудуп, бүгү талалыг байдалдарны эки өөренип көөрү чугула. Кандыг-даа ажылдың акшаландырыышкыны база улуг рольду ойнаар болгай. Бир дугаарында, көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрүп турар черлерниң материал-техниктиг баазазын экижидери база кирип турар. Ол чүл дээрге эът, сүт аймаандан аъш-чем продукциязын болбаазырадыр цехтерни чугула дериг-херекселдер-биле четчелээри, бүгү электри хандырылгазын чорудары болгаш бүдүрүлгениң ажылынга доктар болган үүрмек айтырыгларны үзе шиитпирлээр ажылдар шупту кирип турар. Ону чорударынга, федералдыг бюджеттен 217 сая рубльди аңгылаан. Ол акша-түңнү шын ажыглап, хууда бүдүрүлгелер ажыдып, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр ажылды шыңгыы чорудуп шыдаар улусту деткиири-биле Тываның Чазааның деңнелинге айтырыгны көрген. Эгезинде 18 кижиниң кандидатуразын комиссия көрген соонда, 9 кижиге деткимчени бээр деп шиитпирлээн. Оларның бо хүнде чедизи ажылын эгелеп алыр акша-түңнү холда алгаш, дериг-херекселин садып ап эгелээн. Техниктиг модернизация талазы-биле эрткен неделяда билдириишкиннер хүлээп алыры доозулган. Бо күрүне деткимчезинге төлептиг, херек кырында эки түңнелдиг ажылды кылып шыдаар улуска кандыг техника чугула хереглелдиг болуп турарын көргеш, бо хүннерде шиитпирлептер. Улуг кичээнгейни тараа болбаазырадыр ажылче угландырып турар бис. Ол угланыышкын-биле 2020 чылда ук программа ёзугаар Чаа-Хөлден Аяс Бавуу болгаш Таңдыдан Михаил Санников, бо ийи фермер-арат ажыл-агыйлыглары деткимчени алган турган. Эрткен неделяда Москвадан бистиң кураторларывыс келгеш, бо арат ажыл-агыйлыгларның күрүне деткимчези-биле чүнү кылганын, чедиишкиннерин хынап көрген. Бо хүнде ол ийи бүдүрүлгениң баазазында республика бодунуң далганын кылып эгелей бергенин көргүзүп, кандыг ажылдарны улаштыр кылыр деп турарывысты таныштырган бис. Эрткен чылын Таңды кожуун 500 тонна далганны бүдүрген, Чаа-Хөл кожуун бо чылдың апрельден эгелээш, 50 тонна далганны кылып четтиккен. Ажыл соксаал чок эгелээн-даа болза, чедир кылыр ажылдар ам-даа хөй. Чаа-Хөлде тараа арыглаар, кургадыр черлерни күзүн дүжүт ажаар бетинде кылып дооскан турар ужурлуг бис. Бо чылдың планында Санниковтуң бүдүрүлгезинге 1000 тонна, Бавуунуң бүдүрүлгезинге 280 тонна далганны бүдүрери көрдүнген. Ол ышкаш бо чылдың төнчүзүнге чедир республиканың садыг баартактарынга Тывага өстүрген шынарлыг гречканы (кырлыг-караны) чурттакчы чон хостуг садып ап турзун дээш, ажылды күштелдирип турар бис.
– А эът-сүт аймаан болбаазырадыр ажыл кандыг деңнелде чоруп турарыл?
– Эът болбаазырадыр талазы-биле доктаамал ажылдап турар улуг бүдүрүлге республикада бо хүнде чок болуп турар. Эвээш-биче-даа болза, соксаал чок 20 ажыг хевирлиг колбаса аймаан Нанеташвили деп биче бүдүрүлге кылып турар. Ол ышкаш Мерген Шожаттың бүдүрүлгези база үзүктел чок хөй эвес хемчээлдиг эът аймаандан ыштаан, дузаан продукцияны бүдүрүп кылып турар. Бо угланыышкын-биле Тываның Чазак Баштыңы биске аът эъдин болбаазырадыр ажылды эгелээр аңгы даалганы берген. Бо талазы-биле ажыл эгелей берген. Чоокку үеде каяа, кандыг цехти азы биче бүдүрүлгени ажыдарывыс билдине бээр. Амдыызында Экономика яамызы-биле санаашкыннарны чорудуп турар бис.
Сүт аймаа болбаазырадыры-биле республика девискээринге 12 биче бүдүрүлге ажылдап турган. Олар улуг эвес хемчээлдиг-даа болза, соксаал чок сүт продукциязы-биле бюджет организацияларын хандырып турар. Ниитизи-биле 2024 чылга чедир сүт болгаш эът продукцияларын болбаазырадыр ажылды күштелдирери-биле ажылдап турар бүдүрүлгелерни улам сайзыраткаш, аңаа немей үш улуг сүт-бараан фермазын ажыдарын планнап турар бис.
– Чурттакчы чонга көдээ ажыл-агыйның продукциязын чедиштирери-биле кандыг ажыл чоруттунуп турарыл?
– Дыштаныр хүннерде бүдүн чыл дургузунда ярмаркаларны организастап турар бис. Ында чүгле биче бүдүрүлгелерден аңгыда, хууда ажыл-агыйлыг фермерлер эът, сүдүн чонга садып, орулганы ажылдап ап турар. Ол ышкаш көдээ ажыл-агый рыноктарында шынарлыг эът, сүт аймаан чонга доктаамал садып турар.
– Малдың эът-сүдүнден аңгыда, дүгүн, кежин болбаазырадыры база чугула айтырыг. Ол талазы-биле ажыл шуудап турар бе?
– Бо хүнде Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурда биче цех ажылдап турар. Аңаа немей бо чылын бир цехтиң бүрүн комплектизин Бай-Тайга кожуунга берген бис. Бо ийи биче бүдүрүлгелерге эвээш хемчээлдиг-даа болза, кидисти кылыр дээн. Аңаа немей Кызыл хоорайда улуг хемчээлдиг продукция бүдүрер, хой дүгүн болбаазырадыр комбинат тудуу эгелээн. Бо ажыл үстүнде айыткан федералдыг программа иштинче кирип турар. Ажылды чорударының мурнунда шыңгыы конкурсту чарлаан турган, түңнелинде, Владимир облазындан “Сергеихинский текстиль” ААН ойнап алгаш, амгы үеде Кызылда ажылдап эгелээн. Бо төлевилел ийи чылда көрдүнген. Бо чылын бо ажылче 120 сая рубльди аңгылаан. Ол акшаны комбинат тудуунче үндүрер болган. Комбинат туттунуп турар үеде, чуттакчы чондан хөй хемчээлдиг дүк хүлээп алыр ажылды күштелдирер бис. Кожуун бүрүзүнге дүк хүлээп алыр пунктуларны ажыдар деп дугурушкан бис. Дүктү шыгжаар складтар, деңзилээр кил, ажылдаар улузу дээш өске-даа айтырыгларны кожууннарның киржилгези-биле хуралдааш, шиитпирлеп каапкан бис. Июль 1-ден тура комбинатка хереглээр дүктү бүдүрүлге хүлээп ап эгелээр. Ынчангаш бо чылдан тура октаттынып турар дүк турбас дээрзинге бүзүреливис улуг. Дүктүң ортумак өртээ кожууннарга килде 8-тен 10 рубль, хоорайга 12 рубль болур. Оон аңгыда, дүктү садып-сайгарарынга субсидияны республика бээр дээн. Ынчан бир кил дүктү 20 рубльга садып алыр аргалыг болур. Бо талазы-биле ажылче республика бюджединден 8 сая рубльди аңгылаар. Дүк болбаазырадыр талазы-биле улуг ажылдың бо чүгле эгези. Ажыл шуудай бээр болза, мал ажыл-агыйлыгларга дыка улуг деткимче деп билип турар бис.