ОЮН ТАНЧАЙНЫҢ 130 ХАРЛААНЫНГА
Оюн Танчай Чырандай оглу 1893 чылда Оюн кожууннуң Межегей деп черинге Оюн Чырандай деп ус-шевер дарганның өг-бүлезинге төрүттүнген. Бо дарган кижиниң намдары кончуг солун. Ол 1911–1913 чылдарда Барыын Моолга болган Хомду дайынының төөгүлүг тулчуушкунунуң киржикчизи кижи.
Төөгү материалдарындан алырга, 1918 чылда Оюн Танчай Белоцарск хоорайда Кызыл гвардияның чажыт революстуг шимчээшкининге киржип турган, ооң ужун түр Чазакка хоругдаттырып турган.
1921 чылдың август 15–16 хүннеринде Оюн кожууннуң мурнундан Бүгү-Тываның тургузукчу хуралынга төлээ болуп киришкен. Ук шуулганның киржикчилериниң даңзызында ооң ат-сывын Танчай-хаа деп бижээн. Совет үе-чадада «хаа» деп билиишкин эрги Тываның дүжүмет эрге-дужаалдарының аттары-биле бир дөмей хүндүткел чок турган. Бодавыже, ол ынчаарда Амбын ноянның дузалакчызы азы бижээчизи турган чадавас, чүге дизе ол Тывага шагдан бээр ажыглап турганы эрги моол бижикти эки номчуп, бижип билир турган.
Бот-догуннаан Таңды-Тыва Улус күрүнези тургустунган соонда, эрге-чагырганың хоойлужудулга органы Улус Хуралы, а күүсекчи органы – Төп Хораа (Чазак) кылдыр чарлаттынган.
1921–1922 чылдарда Оюн Танчай чаа Чазактың хүрээлеңинче бактаап кирген, аңаа секретариаттың болгаш саң-хөөнүң херектерин харыылап турган. Бо барымдаалар ооң бижик-билдилиин, саналгага болгаш математикага шыырак билиглиин маргыш чокка бадыткап турар.
1922 чылдың чазынында Туран хоорайга Тываның Араттың Революстуг Намының (ТАРН) бирги шуулганы болуп эрткен. Бирги шуулганга эрге-чагырганың бүрүн эргелерин хүлээнип алган ТАРН-ның Төп комитедин тургускан. Ол-ла шуулганга (съездиге) Сайыттар Чөвүлелин болгаш Чазактың баштайгы яамыларын: Даштыкы херектер яамызын, Шериг херектериниң яамызын, Шүүгү яамызын болгаш Саң-хөө яамызын тургускан. 1922–1923 чылдарда Оюн Танчай ТАР-ның Саң-хөө яамызынга албан хаап турган. Оюн кожуундан Тес-Хем аңгыланган соонда, 1923–1926 чылдарда ол Оюн кожуунну удуртуп турган. 1926 чылдан 1927 чылга чедир ТАР-ның ССРЭ-де элчини кылдыр томуйлаткан.
1927 чылдан 1932 чылга чедир – ТАР-ның даштыкы херектер сайыды. МАР-ның, МАРН-ның болгаш Моолдуң революстуг шерииниң 10 чылдаанының байырлалынга Тывадан барган делегацияның өмүнээзинден ТАР-ның даштыкы херектер сайыды Оюн Танчай база чалаткан турган.
1932 чылдың январьда Тыва Арат Республиканың Сайыттар Чөвүлелиниң чанынга Күрүнениң план комиссиязы тургустунган, ол чаа тургустунган аныяк күрүнениң экономиктиг политиказын тодарадып турган. Ол үе-чадада ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчызы Оюн Танчай Күрүнениң план комиссиязын баштай берген. Ооң ажылдап кылганы ТАР-ның улус ажыл-агыйының хөгжүлдезиниң 5 чыл планы социалистиг тургузугже шилчилгеге даянган. Ооң соонда ол ТАРН ТК-ның президиумунуң кежигүнү апарган.
Банк эргелел-башкарылгазынга чааскаан башкарылганы киирген соонда, 1934 чылдан 1937 чылдарда арга-дуржулга кирген Оюн Танчай Тываның садыг-үлетпүр банкызының эң баштайгы эргелекчизи апарган. Ол 1928 чылдан бээр ССРЭ-ниң Банк ажылдакчыларының ниитилелиниң кежигүнү апаар. Ук ниитилел ону ажыл-херекчи болгаш мөзү-бүдүш талазы-биле эргелекчиниң албан-дужаалынга дүгжүп турар деп көрген.
1935 чылда Оюн Танчайның амы-хууда эгелээшкини болгаш саналы-биле ТАР-ның банкызы тыва национал валютаны – акшаны үндезилеп, ооң соонда саарылгаже киирген. Акшаның курузун алдын курлавыры-биле хандырган болгаш ол үениң чаңчылы езугаар саазын акшаны Оюн Танчайның холунуң үжүү-биле үндүрген. Делегейниң дыка хөй чурттарында ол чаңчыл амдыгаа чедир кадагалаттынып арткан. Хувискаал бетиниң Россиязынга, а ооң соонда ССРЭ-ге 1934 чылга чедир, кажан ооң саң-хөө талазы-биле улусчу комиссары Г.Ф. Гринько турда ук чаңчыл хевээр турган. 1937 чылда ону хеп-хенертен «чоннуң дайзыны» деп чарлааш, адып ялалаан. Оон бээр совет азы россий акшаларга хол үжүү салбастаан.
1936 чылда ол үениң баштайгы күрүне ажылдакчыларының аразындан Оюн Танчай ТАР-ның дээди шаңналы – Республика Ордени-биле шаңнатканнарның бирээзи.
1938 чылдың октябрь 13-те ТАР Биче Хуралының Президиумунуң доктаалы-биле тургустунган Онза судтуң чогаатканы херек езугаар политиктиг репрессияга таваржып, тыва Чазактың мындыг кударанчыг салым-чолга онаашкан өске кежигүннери-биле катай бооладып шаажылаткан.
ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң 1938 чылдың декабрь 21-деги доктаалын езугаар 1935 чылда үндүрген, Оюн Танчайның холунуң үжүүн салган саазын тыва акшаны саарылгадан ужулган. Шак ынчалдыр ниитизи-биле 730 муң 140 саазын тыва акша узуткаттынган. Оон аңгыда, ном саңнарындан болгаш ном садыының четкизинден “ёражок” номнарны, солуннарны, сеткүүлдерни узуткаан. Аңаа барымдаа болза, оларда “контрларның” чуруунуң база оларның дугайында бижиттинген чүүлдерниң бары. Мындыг аажылал, хөделиишкин ССРЭ-ге болуп турган ханныг болуушкуннарның дорт көрүнчүү болур.
1964 чылдың сентябрь 3-те ССРЭ-ниң Чиңгине прокуратураның болгаш РСФСР-ниң Дээди судунуң кеземче херектериниң талазы-биле суд коллегиязының кииргени удурланыышкынын дүүштүр ТАР-ның Дээди судунуң Онза коллегиязының 1938 чылдың октябрь 13-те үндүрген судтан дашкаар шииткелин күш чок болдурган болгаш РСФСР-ниң Кеземче чорудулга хоойлузунуң 5-ки чүүлүнүң 1-ги пунктузу-биле херектиң чорудулгазын соксаткан. Бо хүнден тура актыг черге меге бурууга шамнадып, шаажылаткан Оюн Танчайның адын долузу-биле агарткан.
Амгы үеде бот-догуннаан тыва күрүнениң тургузукчуларының бирээзи Оюн Танчайның ады уттундурбаан. 1994 чылда «Мемориал» ниитилелдиң эгелээшкини-биле ооң адын Бай-Хаак болгаш Межегей суурларның кудумчуларынга тывыскан. Шудургу ажылы база күрүнени эргелеп-башкарар херекке мерген угаанныы болгаш салым-чаяанныы-биле Оюн Танчай ындыг хүндүткелди чаалап алганы чугаажок. Тываның күрүне тургузуун быжыглаарынга, ооң чаа социал-экономиктиг орук-биле хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу эгээртинмес дээрзи маргыш чок.
Ынчангаш Тываның, ооң чонунуң мурнунга Оюн Танчайның ёзулуг ачы-хавыяаларын херечилеп турар кадагалаттынып арткан төөгү болгаш архив документилеринге үндезилээш, «Мемориал» ниитилели ТАР-ның садыг-үлетпүр банкызының төөгүлүг оран-савазының ханазынга (амгы үеде ында Тываның А.С. Пушкин аттыг Национал библиотеказы турар) тураскаал самбыраны азар деп шиитпирлээн.
2018 чылдың октябрь 30-де Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң салбырының девискээринде актыг черге шаажылаткан кижилерге тураскаадып тургускан «Тураскаалдың сесерлиинде» Оюн Танчайның хүлер хөрек тураскаалын тургускан. Ону шуткуурунга үлегер-майык болган гипс хоолганы Оюн Танчайның төрүттүнген чери Таңды кожуунга байырлыг байдалга дамчыткан.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №81 2023 чылдың октябрь 25