Чаа-Хөл кожууннуң девискээри кайгамчык чараш чурумалдыг. Оон аңгыда, төөгү тураскаалдары-биле байлак оран. Сүме-Бели дагда шаг шааның куюнда Авыда Бурганның чуруун үе-дүпте-ле сиилбип кылганын чон билир. Ону каастап чураан будуктарның өңнери бо үеге чедир оңмаан.
Сарыг шажынның бурганын дүрзүлеп кылып каан ол хире кайгамчык уран шевер тураскаалды ХII–ХIII чүс чылдарда кылганын «Тываның төөгүзү» деп номда бижип каан. Бо шажын тураскаалын кажан кылганынга хамаарыштыр айтырыг ажык болуп артпышаан, чамдык шинчилекчилер ХII–ХIII чүс чылдардан-даа оранчок орай деп даап бодап турар. Бо шажынчы тураскаал амгы үеде чүгле Чаа-Хөлдүң эвес, а Тываның, харын-даа бүгү Россияның болгаш делегейниң эртинези үне-чергелиг апарган.
Мээң бичии назыным, өөреникчи чылдарым Чаа-Хөл ортумак школазынга эрткен. Бичиимде ол куйга экскурсиялап барып чорувуста, башкының тайылбыры сагыштан чер-ле үнмес. Эш-өөрүм-биле ол куйну сонуургап, каш-даа катап барып, чарашсынып көргенимни улус-чонга чугаалап чоруур мен.
«Чоннуң караа – бурган караа ол» деп эрте-бурунгу номнарда анаа-ла мулдурлап кагбаан болдур ийин, ужур мында бар. Амгы шагның кижилеринден артык угаанныг кижилер шаг шаанда чурттап чораанын чугаалаар апаар. Бо шагның онзагай чедиишкиннериниң 90 хуузу муң болгаш ийи муң чылдар мурнунда-ла үндезилеп тургустунган болуп турар. Бистиң ада-өгбевис бурун шагда-ла кижиниң сагыш-сеткили хуулгаазын күштүг деп эки билир чораан. Тыва чон ону салгалдан салгалче дамчыдып келген. “Сагыш-биле аарыыр, сүзүк-биле сегиир» деп мындыг бурунгу үлегер домак бар. Сүзүк-биле экириир дээрге, кижиниң сагыш-бодалы аарыгларны эмнээр күштүг дээни ол.
Хүндүлүг номчукчу! Ховар тудуг кылып, Сүмэ белинде чараштыр сиилбип кылган Авыда бурганны диригзиткен дугайында материал, чуруктар «Авыда бурган» деп номда шупту парлаттынган. «Авыда Бурганның оттуушкуну» деп фондунуң эгелекчилери бис ол бурганга бүзүреп турар бис. Билдингир эртемден, ажылдакчы Каадыр-оол Бичелдейниң чугаалап турары ышкаш, бүдүн делегейде шак ындыг, хая-дашты оюп тургаш, төөгүлүг тураскаалды кылган тыва чон ышкаш чон чок-тур ийин.
2012 чылдың сентябрь айның 15-тиң хүнү төөгүлүг, онзагай тураскаалды ажыткан хүн. Ол Авыда бурганны диргизип, чула кыпсыр ёзулалды, ХIV-кү чырыткылыг Далай-Лама башкының дузалакчызы тибет сөзүглелдер болгаш архивтер библиотеказының директору Гешэ Лхаклор эрттирген. Сорулдаан сорулгавыс чогуп бүткен дээш чонувус-биле кады өөрүп байырлап-даа турдувус. Бо чаагай ажыл-үүлени бүдүреринге киришкеннерниң саны хөй. Эгелекчилер болгаш башкарыкчыларның хей-аъды көдүрүлген.
Тыва чоннуң бодунуң хүндүлүг ыдыктарын кадагалаар күжү бар дээрзин көөрү дыка өөрүнчүг. Бот-боттарывыска кончуг хумагалыг, кежик-чолдуг болуп, улуг буянны кылып чоруулуңар! Мындыг йөрээлди салза эки боор, номчукчу. «Кашпал чоогу Сүмэ даанда хаяа баары куйда кылган, кайгамчыктыг бурганывыс кажан шагда хевээр артсын!».
Валерий Кара-оол, күш-ажылдың хоочуну.
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21