Апрель 25-те Кызылдың автоорук техникумунга Тыва Республиканың шыдыраага эр улус аразынга чемпионады доозулган. Швейцар система-биле эрткен чемпионатка ап болгу дег 9 сандан 8,5 санны алгаш, республиканың 5 дакпыр чемпиону турган Эдик Эрес-оолович Ховалыг кымга-даа уттурбайн, чаңгыс хайым кылгаш, бо удаада база чемпионнап кааш, Тываның 6 дакпыр чемпиону болган.
📢Шаңналдыг черлерде — чемпионнар
Тываның төөгүзүнде эр улус аразынга эң-не хөй, 15 катап республика чемпиону чораан Николай Петрович Шишигин бистиң аравыста чок-даа болза, ооң өөреникчилери башкызының соон салгап, Тывага шыдырааны сайзырадып, чоннуң ажы-төлүн аңаа өөредип чоруур. Чижээлээрге, Николай Петровичиниң өөреникчизи, шыдыраага Тывадан баштайгы мастер болган (2007 чылда) Валерия Куулар эрткен чылын Россияның прокуратуразының 300 чыл оюнга тураскааткан республика чергелиг онлайн шыдыраа маргылдаазын октябрь айда организастап эрттирген. Ооң тиилекчилерин бо чылдың январь айда Россияның прокуратуразының 300 чыл оюн демдеглеп эрттирген байырлыг хемчеглер үезинде Тываның национал театрынга бедик деңнелге шаңнап-мактаан. Акша шаңналдарының хемчээли болгаш суй белектерниң өртек-үнези ынчан дыка шыырак болган. Тываның хөй дакпыр чемпиону Валерия Валерьевна Куулар республика прокуратуразында харыысалгалыг ажылының аайы-биле республика чемпионаттарынга ойнавастай берген-даа болза, шыдыраага Россияның прокуратура ажылдакчыларының аразынга амы-хууда 5 дакпыр, Сибирь федералдыг округтуң командазы-биле 3 дакпыр чемпиону болуп, мастер адын амга чедир бадыткап чоруур.
Н. Шишигинниң база бир өөреникчизи, ам бо хүнде Тывада шыдыраа талазы-биле дың кара чаңгыс дээди эртемниг специалист Долаан Васильевич Салчак чоннуң ажы-төлүн бурунгу оюн – шыдыраага өөредип чоруур тренер башкы. Эрткен чемпионатка Долаан Салчак 4-кү салыгга чедир кымга-даа уттурбайн, чидириг чок чоруп олургаш, 5-ки салыгда Эдик Ховалыгга аштырыпкан. Улаштыр ол дараазында салыгларда бир хайым база кылгаш, 1,5 сан чидиргеш, ап болгу дег 9 сандан 7,5 санны алгаш, 2022 чылдың республика чемпионадынга 2 дугаар черни бүзүрелдии-биле чаалап алган. Кайгамчык солун чүве — Долаан Салчак республика чемпионаттарынга 2 катап чемпионнааш, 9 катап 2 дугаар болганы. Бо одуругларның Ийи-Тал чурттуг автору ону эрткен үндүрүлгеде 3 дакпыр чемпион деп чазып, ону ам база чемпион болзун деп оштап турганы, харалаан, бүтпейн барган. Долаан ам база ийи дугаарлап каарга, автор ону «Ийи-Тал чурттуг болган болзуңза эки-дир!» дээринге өй болган…
Болуп эрткен чемпионат бетинде Тываның база бир 5 дакпыр чемпиону Артыш Чүлдүм баштайгы салыгда Чадаанадан аныяк шыырак шыдыраачы Айдың Ондарга арыг уттургаш, улаштыр 7-ги салыгда чемпионга база күш четпээн. Ынчалдыр ооң республиканың 6 дакпыр чемпиону болур дээн чырык күзели бо удаада бүтпээн-даа болза, ол 3-кү шаңналдыг черни 7 санныг чаалап алган.
📢Чемпионаттың ажыдыышкыннары — Аамир Акхунд биле Эчис Саая
Чемпионатты 4 киржикчи 6,5 санныг деңге дооскан-даа болза, немелде көргүзүглер-биле 4-5 дугаар черлерге школачы аныяк шыдыраачылар Аамир Акхунд биле Эчис Саая төлептиг болганнар. Бо ийи чалыы шыдыраачы оолдарывыс үстүнде чемпион акыларынга бо удаада күш четпээн-даа болза, оларны девидеткеш барганнар. Хайнак омак-сөөк Аамир (авазы – тыва, ачазы – палестин) Тываның шыырак, хоочун шыдыраачыларының бирээзи Данзын-оол Иргитович Лопсанның (Ак-Довурак) уйнуу болуп, кырган-ачазын дөзээн бооп турар.
Аныяк, 18 харга чедир шыдыраачыларны Тываның Шыдыраа федерациязының президентизи Ренат Ооржак тускай демдеглеп, шаңнаан. Оларның аразынга бирги черни Аамир Акхунд, 2-ги черни Эчис Саая, 3-кү черни Аржаан Ондар (ниити 10 дугаар болган) чаалап алгаш, хүндүлел бижиктер болгаш тренер башкы Адыгжы Кууларның амы-хууда тургускан акша шаңналдарынга төлептиг болганнар.
📢Оюн апарган Ондар
Алдан хардан өрү назы-харлыг шыдыраачылар аразынга Валерий Оммун (Кызыл), Степан Түлүш (Өвүр), Владимир Балчый-оол (Таңды) 6-6 саннарны деңге чаалап алгаш, немелде көргүзүглер-биле бирги, ийиги, үшкү черлерни чаалап алганнар. Оларның ниити түңнелдери — 12-ден 14-кү черлер болган.
Чемпионаттың эң улуг назылыг киржикчизи 86 харлыг хоочун башкы Мижит Оолакович 4 санны алгаш, 75 киржикчи аразындан 48 дугаар болган.
Мижит Оолакович: «Меңээ бо чемпионатка киржири безин улуг аас-кежик! Мээң дугайымда «Шын» солунга бижип каарга, меңээ улуг алдар-хүндү!» – деп демдеглээн. Эрткен чылгы чемпионатка 80 харлыг тургаш, республиканың 10 шыырак шыдыраачыларының аразынче кирген Даш-оол Кыстааевич Ондар бо удаада 31 дугаар чер алганы, 81 харлыг хоочунувустуң аныяк-өскенге улуг үлегер-чижек болуп чорууру ол. Даш-оол Кыстааевич хөй чылдар иштинде Таңдыда чурттап чоруур боорга, Тываның Ондарлар аразынга болган шыдыраа маргылдаазынче «Силер ам Ондар эвес, Оюн апарган-дыр силер» дээш киирбээн таварылга база ылап турган чүве-дир…
📢Шыдыраачы кыстарывыс шыырак ойнаан
Бо чылдың эр улус аразынга шыдыраа чемпионадында 4 шыдыраачы кызывыс ойнап турар деп «Шынның» эрткен үндүрүлгезинде дыңнаткан болгай бис. Оларның аразындан ниитизи-биле 11 дугаар черни алган Динара Хомушку 6 санныг эң эки көргүзүглүг болган. Херээжен шыдыраачылар аразынга Тываның 3 дакпыр чемпиону Шуру Ондар 5,5 санныг 19 дугаар болган. Анастасия Ооржактың 4,5 санныг 35 дугаар черни алганы чаа-ла 10 харлаан, Тывада-даа, Россия-даа ады билдингир апарган дуржулгалыг тренер башкы Сергей Ыймажапович Түлүштүң өөреникчизи бичии Настяга улуг чедиишкин болбайн аан. Сайлык Самбуунуң 4 санныг 49 дугаар болганы школачы кызывыска эр улус аразынга эки көргүзүг деп санаттынып турар.
📢Сеткилден сөңнээн белек
Чемпионаттың эң аныяк киржикчизи, ниитизи-биле 18 дугаар черни алган 9 харлыг Начын Чамзыга Тываның Шыдыраа федерациязын хөй чылдар иштинде (1992–2008) удуртуп-баштап чораан Мерген Анай-оол бодунуң хууда ном саңындан делегей чергелиг гроссмейстер Виорел Бологанның «Чадалар, канчап гроссмейстер болурул?» деп номун: «Гроссмейстер болур сен, оглум» деп чагааш, белекке сунган. Ол ышкаш база-ла ховар шыдыраа номнарын баштайгы тыва мастер Валерия Кууларның оглу Александр Кууларга, Динара Хомушкуга, Настя Ооржакка хоочун шыдыраачы чагыг-сөзүн бербишаан, сеткилинден сөңнээн. Чемпионатка шаңналдыг чер алган шыдыраачыларга Өргелээр Чүвүрекович Ондарның Тывага шыдыраа төөгүзүнүң дугайында болгаш Кызыл хоорайның чемпиону чораан Экер-оол Маринович Манчынның бодунуң чогаатканы, орус-тыва дылдан аай-дедир очулдурган шүлүктер номнарын эдеринчи шаңнал кылдыр тывыскан.
📢Яамыдан кичээнгей чок
Чемпионаттың байырлыг ажыдыышкынының үезинде Тываның Шыдыраа федерациязының президентизи Ренат Ооржак ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның шыдыраа спортун Тывага сайзырадыр дээш улуг кичээнгей салып эгелээнин дыңнаткан. Ол дугайында Тываның шыдыраачылары солун-сеткүүл, радио-телевидение, социал четкилерден номчуп, дыңнап, көрүп турар болгаш, улуг дарганың шыдыраа дээш сагыш салыышкынын улуг өөрүшкү-биле деткип турарлар.
ТР-ниң Баштыңы–Чазак Даргазы бо удаада Чадаанага болган улуг хемчеглер — аът чарыжы биле тус чер бот-башкарылга органнарының хуралының шыдыраа чемпионады-биле дакпырлажы бергенинден шыдыраачылар-биле ужуражыр аргазы чок болганы хомуданчыг болган… Ынчалза-даа Чазактың спорт харыылап турар тускай яамызының удуртукчулары-даа, харыысалгалыг ажылдакчылары-даа бар турбуже, чемпионаттың ажыдыышкынынга-даа, шаңнал тыпсыр черинге-даа яамыдан кым-даа келбээни — шыдырааже яамының тоомча чок болганын көргүскен.
Беш хонук үргүлчүлээн шыдыраа чемпионадынче ТР-ниң Спорт яамызындан кым-даа бакылаваан… Яамыдан үндүрген шаңналдары чүгле хүндүлел бижиктер, алдын, мөңгүн, хүлер медальдар болганы элдептиг болду. ТР-ниң Спорт яамызы спорттуң өске хевирлеринге тиилекчилерни канчаар деткип, шаңнап-мактап турарын көрүп, билип турар болгай бис. Маргылдааны 5 хонук шиидип келген судьяларга — Чадаанадан Арат Даш-оолович Ондарга, Сукпактан Чечек Сарыгларовна Ховалыгга төлээр акша көрдүнмээн болган. Ынчалза-даа шыдыраачылар судьяларынга изиг шай, хуужуурлар садып эккеп берип, эвээш-биче-даа бол, чемненир акшазын сунуп, азыранчып тургаш, чемпионатты эрттирип алганнар. Яамыдан акшаландырыышкын чок боорга, чемпионаттың киржикчилери дадывырлыг киржиринден ойталаанын барымдаалааш, Шыдыраа федерациязының даргазы Ренат Чадамбаевич боду амы-хууда чемпионаттың тиилекчилерин шаңнаар, судьяларның ажылын төлээр дээш, 30 муң хире акшаны чараан. Аңаа ушкажып, республика чемпиону чораан Валерий Николаевич Куулар алдан хардан өрү шыдыраачыларга бодундан 5 муң ажыг акшаны шуптузунга 500-теп деңнештир үлеп берген. База-ла шыырак шыдыраачы Орлан Кызыл-оолович Монгуш чемпионга 5 муң акшаны деткикчилээн. Тренер башкы Адыгжы Куулар аныяк шыдыраачыларны деткип, оларны 3, 2, 1 муң акшалар-биле бодунуң өмүнээзинден шаңнаан.
Деткикчилерниң ачызы-биле 6 дакпыр чемпион болган Эдик Ховалыгның акша шаңналы 15 муң рубль болган.
Ынчалдыр 2022 чылдың эр улус аразынга шыдыраа чемпионады доозулган. Шыдыраачылар дараазында болур улуг республика чергелиг шыдыраа маргылдаазы бетинде ТР-ниң Шыдыраа федерациязының отчет-соңгулдалыг хуралын эрттирер деп шиитпирлээн.
Мерген КЫРГЫС.
Авторнуң тырттырган чуруктары