ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫНЫҢ АЖЫЛ-ХЕРЭЭ

Школаларның материалдыг баазазын экижиткени

Тываның Баштыңы албан-дужаалга Владислав Ховалыгның ажылдааны баштайгы чыл эң-не нарын болгаш берге болганы чугаажок. Чүге дээрге регионнуң бирги удуртукчузу албан-дужаалды ээлээн кижиге кижилерниң хамаарылгазы аңгы-аңгы, оларның аразында чаа удуртукчунуң ажыл-агыйжы арга-шинээнге, кижизиг мөзү-бүдүжүнге бүзүрээр, бүзүрексевес-даа кижилер тургулаар. А Владислав Ховалыгга Тываның чурттакчы чонунуң барык шуптузу кончуг ынаныр, республикада социал-экономиктиг байдалды улам-на экижидип шыдаар дээрзинге бүзүрээр, деткимчени көргүзеринге белен дээр­зи, ону бедик албан-дужаал­га томуйлаптарга-ла, дораан көстү берген. Чүге дээрге Владислав Товарищтайович багай эвес ажыл-агыйжы удуртукчу дээрзи чонга билдингир турган.

Чогум-на харын, республика­ның бирги удуртукчузунга арга-дуржулгалыг ажыл-агыйжы кижи кээрин чон манап турган-даа чадавас. Тываның Баштыңы албан-дужаалга ажылдай бергеш-ле, республиканың кожууннарын ол кезип, чер-черлерде байдал-биле боду хууда таныжып, кижилер-биле ажык чугаалажып, чедер-четпестерниң чылдагаан­нарын сайгарып, хамыктың мур­нунда кандыг ажылдарны кылып чорударын сүмележип эгелээнинден-не ооң ажыл-агый­жы чоруу херек кырында көстү берген. Ынчангаш чурттакчы чон ону ажыл-херектерге-даа, сагыш-сеткили-биле-даа деткип эгелээн. Ооң бир херечизи – Ты­ваның Баштыңының 2021 чылда соңгулдалары. Бо албан-дужаал­га Владислав Ховалыгны чон соңгуп алыр дээрзинге чигзиниг тыва ниитилелге ынчан барык турбаан.

Тываның Баштыңының албан-дужаалынга Владислав Ховалыг ажылдаандан бээр мугур бир чыл эрткен. Бо үениң дургузунда кандыг ажыл-үүлени ол чогудуп шыдапканыл? Чижек кылдыр өөредилге адырын көрээлиңер.

Школалар септелгези

Республиканың школала­рының хөй кезии 1950–1960 чылдарда туттунган. Оларның аразында Тыва Арат Респуб­лика үезинде-даа туткан бажың­нарлыг школалар бар. Ынчангаш өөредилге адырынга эң чидиг айтырыг – школаларның эрги бажыңнарының септелгези, чаа школаларны тудары. Бо айтырыгны шиитпирлевес болза, бажың-балгады багай школаларга өөредилге-кижизидилге ажылын чедиишкинниг чорудары берге. Республиканың школаларының бажыңнарының элээн хөй кезииниң эргилээнин Тываның Баштыңы албан-дужаал­га ажылдаарының мур­нунда-ла Владислав Ховалыг билир турганы чугаажок. Эрткен 2021 чылдың чайын кожууннарны кезип чоруп тургаш, школаларга барып, оларның материал-­техниктиг байдалын хынап көрген. Ооң түңнелдери-биле республиканың школаларының септелгезиниң планын ажылдап кылган. Бажыңнары аргажок эргилээн школаларга септелге ажылдарын дарый чорудар даалганы Владислав Ховалыг берип, республикага дуза кылдыр федералдыг төптен келген 1,5 миллиард рубль акшадан школаларның септелгезинге херек акшаны тускайлап үндүрген. Чижээлээрге, Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг ортумак ниити билиг школазының септелгезин акша­ландырганының ачызында 2021 чылдың сентябрь айга чедир школаның септелгезин дооскаш, чаа өөредилге чылын эгелээн. Тере-Хөл кожууннуң төвү Кунгуртуг суурда бичии уруглар садының капитал септелгезин, Чаа-Хөл биле Бояровка суурларда бичии уруглар садтарының чылыдылга системаларын сеп­тээн. Бо дээрге 2021 чылда кылып чоруткан септелге ажылдарының чүгле чамдыызы-дыр. Республиканың өөредилге болгаш эртем черлериниң материал-техниктиг баазазын чаар­тырынга 2021 чылдың август айда 100 миллион рубль ажыг акшаны үндүрген.

Кызыл хоорай чоогунда солагай талакы дачаларның девискээ­ринде туттунган улуг школаның 2021 чылдың сентябрь 1-де ажыттынганы ол дачаларда школачы уругларга болгаш ада-иелерге улуг өөрүшкү болган. Бо школаны тудуп, ажыг­лалга киирерин олар каш чыл дургузунда четтикпейн манап турганнар. Дугаары 18 школаже 1500 хире оолдар, уруглар өөренип кирген. Оларның барык чартык кезии Кызыл хоорайның аңгы-аңгы школаларынга өөренип, орук-аргыжылга талазы-биле берге байдалга таваржып турганнар.

Республиканың ниити өөре­дил­ге черлериниң материал-­техниктиг баазазын улам быжыглаар талазы-биле хемчег­лерни Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг уламчылап турар. “2022–2026 чылдарда “Тыва Республиканың ниити өөредилге организацияларының капитал септелгези болгаш дерилгези” төлевилелди бадылаар дугайында” доктаалды Тыва Республиканың Чазаа хүлээп алган. Бо төлевилелдиң кол сорулгазы – ниити өөре­дил­ге организацияларының ба­жыңнарының байдалын нормативтиг негелделерге дүүштүр септеп чаартыры. Ниитизи-биле 61 оран-саваның септелгезин 2022–2026 чылдарда чорудар. 2022 чылда 26 ниити өөредилге школаларының бажыңнарын септээрин планнаан. Олар дээр­ге Шагаан-Арыг хоорайның дугаа­ры 2, Тожу кожууннуң Адыр-Кежиг, Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал, Каа-Хем кожууннуң В.П. Брагин аттыг Бүрен-Бай-Хаак ортумак ниити билиг школалары дээш өске-даа школалар.

Ниити билиг школаларынга өөреникчи уруг-дарыгның саны чыл санында көвүдеп турар. Оларның саны 2021–2022 өөредилге чылында 71600, ол дээрге 2020–2021 өөредилге чылдыындан 200 өөреникчи хөй. Өөреникчилери ийи ээлчегде өөренип турар школалар бар, 4 школада үш ээлчегде өөренип турар. Ынчангаш школаларны немей тудары, оларның өөредилге, материал-техниктиг баазазын быжыглаары доктаамал шиит­пирлээр ужурлуг айтырыг. Ынчалдыр 2022–2026 чылдарда “Тыва Республиканың ниити өөредилге организацияларының капитал септелгези болгаш де­рилгези” төлевилелди бадылаар дугайында” доктаалды Тыва Республиканың Чазааның хүлээп алганын баш бурунгаар көрүш деп санап болур.

Ырактан өөредилге шуудаан

Тываның девискээринге коронавирус аарыгның неп­те­рээни республиканың өөре­дилге адырынга, башкыларга, өөреникчилерге, студентилерге шыңгыы шенелде болгаш дадыгыышкын болган. Өөредилгени үзүктелдирбес, билиглерниң шынарын баксыратпас дээш, 2021 чылда ырактан (дистанцияга) өөренириниң мате­риал-техниктиг баазазын быжыг­лаан, өөредилгениң бол­гаш кижизидилгениң мын­дыг аргазын башкылар, өөре­никчилер, студентилер че­диишкинниг шиңгээдип ап, ажыктыг арга-дуржулгалыг апарган. Өөреникчилерниң, студентилерниң билиглериниң шынары баксыраар хамаанчок, харын-даа 4,8 хууга экижээн деп республиканың Өөредилге яамызы дыңнаткан. Ырактан өөренириниң материал-техниктиг баазазын улам быжыглаары, ооң арга-дуржулгазын улам сайзыраңгайжыдары чугула деп Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг санап турар. Чүге дээрге дистанцияга өөренири болгаш ажылдаары делегейде кидин-не хөгжүп турар, бо чүүл келир үеде ажылдың болгаш өөредилгениң бир кезээ апаар. Ырактан өөренириниң аргазын кадыының байдалы кызыгаарлыг ажы-төлдүң уруг­лар садтарында, школаларда чедиишкинниг ажыглап, сайзырадып турар. Кадыының байдалы кызыгаарлыг 4506 санныг ажы-төл уруг­лар садтарында болгаш школаларда өөренип, ырактан өөренириниң, янзы-бүрү оюннарга, кежээлерге дээш өске-даа хөй-ниити болуушкуннарга киржириниң дистанциялыг аргаларын чедиишкинниг ажыглап турар. Оларның хөй кезиинге ырактан өөренири, эш-өөрү-биле харылзажыры, хөй-ниити болуушкуннарга киржири чаңчыл болган чүүл апарган.

Өөредилге черлериниң материал-техниктиг баазазын экижидеринге национал төлевилелдер база улуг ужур-дузалыг болган. “Өөредилге” национал төле­вилелдиң угланыышкыны-биле школаларның материал-техниктиг байдалын улам быжыг­лаарынче 447,4 миллион рубль акшаны республиканың Чазаа тускайлап үндүрген. Чижээлээрге, хол-буду аарыг, кылаштаары берге уругларның Ак-Довуракта школа-интернадынга база кадыы кызыгаарлыг уругларның Кызылда дугаары 10 школага 15 миллион рубль деткимчени көргүскен. Ол акша-хөреңги-биле кадыы кошкак ажы-төлдүң өөрениринге таарымчалыг дериг-херекселди садып алган.

Республиканың өөре­дил­ге системазын сайзыраң­гай­жыдарынче 2021 чылда федералдыг бюджеттен 1,99 миллиард рубль акшаны берген. Ол акша-биле школаларның материал-техниктиг байдалын экижиткен.

Тываның Баштыңы албан-дужаалга Владислав Ховалыгның ажылдааны баштайгы чылда республиканың өөредилге адырынга кол чедиишкин – элээн хөй школаларның септелгезин дарый чорутканы, өөредилге-кижизидилге ажылының мате­риал-техниктиг баазазын быжыг­лааны деп башкылар, ада-иелер,  чурттакчы чон санап турар.

Шаңгыр-оол Моңгуш.