ЭКОНОМИКТИГ ДОПЧУЛАЛ
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдези уламчылаар
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазын Россия Федерациязының Чазаа 2020 чылдың апрель 10-да бадылаан. Каш-ла хонгаш ол программаны хүлээп алганындан бээр 2 чыл болур. Тыва Республиканың Баштыңы эрткен чылдың апрель 7-де солушкан-даа болза, федералдыг Чазактың Тывага хамаарыштыр хүлээп алган тускайлаан программазының күүселдези уламчылавышаан.
Эки ажыл-херекти уламчылаар, четпес чүүлдерни эде көөр
Тыва Республиканың Баштыңы–Чазааның Даргазы турган Шолбан Кара-оол эрткен чылын апрель 7-де эрге-дужаалындан эки-тура-биле халашкан соонда, Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин ол эрге-дужаалга Владислав Ховалыгны түр үеде эрге-хүлээлгезин күүседир кылдыр томуйлаан. Халашкан болгаш чаа томуйлаткан Тываның удуртукчулары ынчан Москвадан чаңгыс самолетка кады ужуп келгеннер. Кызылдың аэропортунга республиканың журналистери-биле баштайгы ужуражылгазында ТР-ниң Баштыңының–Чазааның Даргазының эрге-хүлээлгезин түр үеде күүседип эгелээн Владислав Ховалыг Тыва Чазактың эки кылып турар ажыл-херээн уламчылаар, четпес чүүлдерни эде көөр бис диген турган.
Тываның чаа томуйлаткан удуртукчузунуң ол сөстери удаваанда амыдыралга бадыткаттынып, тодаргай ажыл-херек кырынга көстүп келген. Ынчангаш Тыва Республиканың соңгукчулары Владислав Ховалыгны, Россияның Президентизи В.В. Путинниң кадр шилилгезин деткивишаан, эрткен чылдың сентябрь 12-де ТР-ниң Баштыңы кылдыр бүзүрелдии-биле соңгуп алган.
Тускайлаан программаны база эде көрген
ТР-ниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазын федералдыг Чазактың 2020 чылдың апрель 10-да хүлээп алган 972-р дугаарлыг айтыышкыны-биле бадылаан. Ол айтыышкынның капсырылгаларында Тываның социал-экономиктиг көргүзүглеринден эгелээш, тускайлаан программа-биле кандыг төлевилелдерни 2020–2024 чылдарда амыдыралга боттандырарынга чедир тодаргай бижээн.
Федералдыг Чазактың айтыышкыны-биле бадылап каан төлевилелдер даңзызын эде көөрү нарын турбуже, Владислав Ховалыг ында кирген чамдык төлевилелдерни эде көөрүн негээш, ону чедип алган. Чижээ, «Тываның ногаазы» деп төлевилел ёзугаар Кызылга бүдүн чыл ажылдаар ногаа тарыыр теплица кылырын ук айтыышкында киирген. Олче барык чартык миллиард рубль чедир акшаландырыышкынны үндүрери көрдүнүп турган. Ол төлевилелди ТР-ниң Баштыңы В.Т. Ховалыг чигзинчиг деп көргеш, ону Тускайлаан программадан ап кааптарын негээни кончуг чөптүг болган. Чүге дээрге мооң мурнунда чылдарда ол теплицаны ажылдадыр дээш республика бюджединден чаңгыс эвес миллион акшаландырыышкынны үндүрүп турган болгай.
Ол ышкаш Бии-Хем кожуунда азырал сыын фермазын тургузарда, база хөй-хөй миллионнарны бюджеттен чараанын Тываның чону билир. Тываның социал-экономиктиг байдалын экижидер дээш, хүлээп алган тускайлаан программа ёзугаар ам база-ла ол сыын фермазынче чүс-чүс миллион акшаландырыышкынны федералдыг бюджеттен база катап үндүрер деп турганы чигзинчиг-даа, чөптүг эвес-даа болбайн аан… Ынчангаш Владислав Ховалыгның ону база соксатканы шын болур ужурлуг.
Тывага дүк болбаазырадыр бүдүрүлге ажыдары черле негеттинип келген турган. Ынчангаш үстүнде айыткан федералдыг Чазактың айтыышкынының капсырылгазында дүк болбаазырадыр бүдүрүлге тургузарынче чартык миллиард чедир акшаландырыышкын көрдүнген турганын, ТР-ниң Баштыңы эмин эрттир хөй-дүр деп көргеш, техник-экомиктиг саналгаларын эде көөрүн негээни база чөптүг. Ук төлевилелден шуут ойталавайн, чартык миллиард рубль өртектиг эвес, оон 2-3 катап чиик өртектиг дүк болбаазырадыр төлевилелди амыдыралга боттандырар болза, оон болгаш үстүнде катап-катап акшаландырыышкын алыр деп турган чигзинчиг төлевилелдерден камнаан бюджет акша-төгерии өске-даа, Тываның сайзыралынга чугула чүүлдерже угланыр дээрзи билдингир.
Федералдыг Чазактың үстүнде айтыышкынының капсырылгазында Тываның чурттакчы чонунуң 46 хуузу көдээде чурттап турар деп айыткан. Ынчангаш ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның Тускайлаан программаның акша-ландырыышкынының чамдыызын көдээ ажыл-агый адырынче углап турарын деткивес аргажок.
Тываның бурунгаар хөгжүлдезиниң таваан тургузар
ТР-ниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазында Тываның электроэнергетиказының регионалдыг схемазын болгаш программазын тургузары, бадылаары болгаш боттандырары көрдүнген.
Эрткен 2021 чылдың декабрь 15-те федералдыг Чазактың оралакчы даргазы Александр Новактың айтыышкыны-биле ТР-ниң инвестиция төлевилелдерин болгаш социал адырын энергия-биле хандырылгазының дугайында комплекстиг программазын бадылаан. Ында бир-ле дугаарында Сибирьниң энергосистемазындан Тываже 220 киловольт күчүлүг ийи дугаар электри шугумун Шушенское – Туран таварыштыр киирери көрдүнген. Улаштыр ол электри шугуму Тожу кожууннуң Ырбан таварыштыр Ак-Сугда тудуп эгелээн даг-руда комбинадынче углаар. Тожу кожууннуң улуг суурларын төпчүткен электри хандырылгазынче база шилчидер. Турандан электри шугумунуң база бир адыры Каа-Хем кожууннуң Мергенге четкеш, улаштыр Кызылга болгаш Кара-Белдирниң алдын чыдымынга чедер.
Тожуда «Лунсин» комбинады база төпчүткен электри хандырылгазынче шилчиири, ооң орулгазынга, ооң ажылдакчыларының акша-шалыңынга база эки дээштиг болур дээрзинге чигзиниг чок. «Лунсин» даг-руда комбинады Тываның база бир хөй ажылчын олуттар берикчизи, улуг үндүрүг төлекчизи дээрзин демдеглээр апаар. Ону тус чер үндүрүглеринден мурнуку чылдарда 800 миллион рубль чедир хостап турганы хоойлуга дүүшпезин эрге-хоойлу органнары истеп тургускан, аңаа буруулуг эрге-дужаал ээлээн турган удуртукчуларның херээн судта көрүп эгелээнин айтып каары артык эвес. Бюджет акшаландырыышкыны ол чокка-ла чедишпейн турда, ынча хөй акшага «Лунсинни» үндүрүгден хостап турганы черле «элдеп» болган. Амгы Чазакка башкыларның акша-шалыңын өстүрер дээш ол хире немелде акшаландырыышкын тывары белен эвес болган-даа болза, бүгү аргаларын ап тургаш, ол сорулганың күүселдезин чедип алган.
Черле ынчаш, ТР-ниң амгы Баштыңы Владислав Ховалыг бюджет акшаландырыышкынынга кончуг камныг, ону чөптүг үлээр, шын чарыгдаар удуртукчу деп чүвени тускайлаан программаның күүселдезинден база көстүп турар.
Колдуу кезиинде федералдыг акшаландырыышкын-биле боттаныр бо улуг төлевилел Тываның чоокку он чыл иштинде электри хереглелин долузу-биле хандырар ужурлуг. Ол улуг ажылдың баштайгы чадазын – комплекстиг программаны федералдыг Чазакка бадыладып алганы, 2021 чылда Тыва Республиканың Баштыңының болгаш Чазааның улуг чедиишкини болган. Ам ону амыдыралга боттандырарын чедип алыры арткан. Ук төлевилел-биле Тываның моон соңгаар бурунгаар хөгжүлдезиниң таваа тургустунар.
Тывага ийи федералдыг орук турар
Совет үеден-не Кызыл – Эрзин оруу чаарттынып, кожуун төвү Эрзин чедир кылдына бээрге, улус-чон «Ширшин дарга чуртунче аянчок орукту кылдыртып алды» деп турганы чажыт эвес. Сөөлүнде билдинип келгени – хамык ужур Григорий Чоодуевичиниң чуртунда-даа эвес, Кызыл – Эрзин оруу ССРЭ турда эвилел чергелиг, Совет Эвилели дүшкен соонда, федералдыг орук апарганында болган.
Тываны Шолбан Кара-оол дарга баштап турар үеде эвилел болгаш федералдыг бюджет ачызында чаарттынган, чедир туттунган Кызыл – Эрзин – күрүне кызыгаары федералдыг орукту регионалдыг кылдыр хүлээп алгаш, федералдыг орукту Кызылдан Шагаан-Арыг, Чадаана, Хандагайты таварыштыр күрүне кызыгаарынга чедер кылдыр Тываның Чазаа чедип алган турган. Ооң ачызында каш чыл федералдыг акшаландырыышкын-биле Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана, Чадаана – Хандагайты аразында оруктарның капитал болгаш агар септээшкиннерин чоруткан. Ол ынчангы Чазактың алды аргазының бирээзин ажыглааны Тывага дыка ажыктыг болган (беш меге ажыглаарга, судтай бээр деп чүвени «Лунсинниң» чижээнге көрген болгай бис).
Ам Абаза – Ак-Довурак аразында орук даг-дүгү комбинады дүшкен олчаан аварийлиг байдалга четкенин барымдаалааш, федералдыг чазак мурнунга, Тываның Чазаа кожавыс Хакасияның удуртулгазы-биле дөмектежип, Абакан – Абаза – Ак-Довурак чедир, улаштыр Ак-Довурак – Чадаана – Хандагайты таварыштыр күрүне кызыгаарынга четкен орукту федералдыг өнчүже шилчидер деп турары кончуг шын. Чүге дээрге федералдыг өнчүде орук федералдыг акшаландырыышкынныг, федералдыг негелделерге дүгжүп турар боор. Ынчангаш тускайлаан программа ёзугаар, Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана оруун катап регионалдыг кылдыр шилчидер, Кызыл – Эрзин – күрүне кызыгаары орук база катап федералдыг өнчүже шилчиир. Аңаа немештир Абакан – Ак-Довурак – Чадаана – Хандагайты – күрүне кызыгаары федералдыг орук база Тывага тургустунар. Ол Тываның барыын кожууннарының сайзыралынга улуг идигни бээр. Бо хемчеглер тускайлаан программада база көрдүнген. Кызыл – Эрзин оруу база катап федералдыг апаарга, улус-чон «Ширшин дарга черле шыдаар-дыр, чуртунче оруун база катап федералдыг кылдыр шилчидип алды» дизе хөңнү…
Кызыгаарны канчап эртер
Ам бо хүннерде Россия биле Моол күрүне аразында кызыгаарны Өвүрнүң Хандагайты, Тес-Хемниң Шара-Суур, Эрзинниң Цагаан-Тологой эрттирилге пунктуларын таварыштыр эртер. Ол эрттирилге пунктулары чүгле ийи күрүне – Россия биле Моол аразында болуп турары даштыкы харылзаалар, садыг-саарылга чорударынга таарымча чок болуп турар. Ынчангаш Хандагайты – Боршоо кызыгаар эрттирилге пунктузун хөй чурттар аразының кылдыр эде тургузар, дерип-селиир ажылды Тываның Чазаа федералдыг деңнелдиг чогуур органнар-биле кады чорудуп турар. Ол ажыл доозулган соонда, Хандагайты таварыштыр Моолче кирген улус-даа, транспорт-даа улаштыр Моол таварыштыр өске чурттарже (Кыдат, Казахстан, Ортаа болгаш Мурнуу Азия чурттары) кирип болур. Дедир база ындыг – Кыдаттан азы Казахстандан аалчылар азы сайгарлыкчылар Моолдан Россияже Боршоо – Хандагайты эрттирилге пунктузун таварыштыр кирип кээп болур.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазында ол хемчеглер база кирип турар. Хандагайтыга иштики-даштыкы садыг-саарылга чорудар төп тургузары база планда кирген. Алызы барып, кожуун төвү Хандагайты суур улуг кода-хоорай апаар деп тыва сайгарлыкчыларның оштап турары черле барымдаалыг деп болур. Ынчан Хандагайтының чурттакчы чонунуң саны өзүп, харын мырыңай соңгаар хоорайлардан орус дылдыг дээривис сайгарлыкчы болгаш өске-даа мергежилдиг улус-чон көжүп келзе хөңнү…
Ол ышкаш Шара-Суур, Цагаан-Тологой эрттирилге пунктуларын таварыштыр нефть продукциязын (бензин, солярка дээш-ле) эрттирер чөпшээрелди алыр деп база ук айтыышкынның капсырылгазында дорт бижээн. Кывар-чаар материалдар садып-саарып турар Тываның сайгарлыкчыларынга ол улуг дуза болур. Ол адырны моолдарга азы өске регионнарның сайгарлыкчыларынга алзып албазы бистиң сайгарлыкчыларывыстың боттарындан хамааржыр.
Агаар хаалгазы кажан ажыттынар?
Самолеттар ужар маршруттарны калбак картадан көөрге, бир аңгы, глобуста бөмбүрзектиң чуруундан көөрге, шуут өске болуп турар. Чижээ, калбак картага Лондондан Пекин чедир самолет маршруду Европа чурттары, Кавказ, Казахстан таварыштыр эң чоок ышкаш көстүр. А шынында, ол аразында эң кыска агаар маршруду Скандинав чурттары, Россия, Моол таварыштыр болуп турар. Ынчалдыр Тываның кырындан делегей чергелиг улуг агаар оруу эртип турарын aviado.ru сайтызындан көрүп болур. Ол сайтыны ажыдыптар болза, ында Кызылдың кырындан ужуп эртип бар чыдар самолеттарның рейстерин безин бижип каан болур. Ынчалдыр Тываның найысылалы Кызыл хоорай делегей чергелиг улуг агаар оруунуң шуут адаанда болуп турар. Ол улуг агаар оруунче хаалганы ажыдар дээш, ажылды Тываның Чазаа база чорудуп турар. Тускайлаан программада ону база айыткан.
Кызылдың аэропорту тускай эрттирилге пунктулуг делегей чергелиг аэропорт апаар болза, кырывыста ужуп эртип турар самолеттар биске хонуп болур. Баштай дээреде доктаамал рейстер турбас-даа болза, тускай чагыткан (чартер) рейстерни кылып болуру безин даштыкы харылзааларны, садыг-саарылганы сайзырадыр. Мооң мурнунда чылдарда Кызылдың аэропортунга улуг самолеттар хонуп болур кылдыр ужуп үнер-хонар дилиндекти эде кылганы эрги чазактың эки кылган ажылы болуп артып каан. Амгы чазак ам ол ажылды, Владислав Товарищтайовичиниң чугаалап турары ышкаш, чедир кылыр, уламчылаар.
Аэропортка хамаарыштыр база бир кол барымдаа — Кызыл Россияның чөөн талазында делегей чергелиг бир улуг агаар оруунда эң кыдыкы аэропорт болуп турар. Амгы үеде Россияда кывар-чаар материалдар өртээ, даштыкыда, ылаңгыя Мурнуу Азияда өртектерден оранчок чиик болганы-биле, даштыкы авиакомпанияларга Россияга заправкалап алыры аажок камналгалыг болуп турар. Ылаңгыя Моолдуң авиакомпанияларының самолеттары Кызылче ужудуп келгеш, долдур заправкалап алыр болза, улаштыр Моол иштинге база рейстер кылып болур деп тыва делегей чергелиг сайгарлыкчылар бадыткап турар.
АКШ баштаан Барыын чурттар, Европа эвилели Россияга удур санкциялар чарлаан соонда, Россияның экономиказы Азияже угланып эгелээн болганда, Кызылдың агаар хаалгазын дүрген ажыдар болза эки.
Чурттаар оран-сава тудуу шапкынчыыр
«Шын» солун Кызылда болгаш өске-даа кожуун-хоорайларда чурттаар оран-сава тудуун кандыг чоруп турарын доктаамал чырыдып келген. Ынчангаш маңаа ону катаптаан ажыы чок боор. Чүгле ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның: «Ам бо хүннерде чаңгыс бажың-даа, чаңгыс квартал-даа эвес, а бүдүн микрорайоннарны инженер четкилери-биле хандыргаш, комплекстиг тудуп эгелээривис – чаа чүүл, чедиишкинивис болур» – дигенин демдеглээри чугула. Чижээ, совет үеде Автоорук техникумун долгандыр туттунган Кызылдың 4 дугаар микрорайону ышкаш улуг микрорайон чоннуң «Шанхай» деп турган черинге туттунар. Чүгле ам ооң адын «Шанхай» эвес, «Мөңгүн» дээр. Кызылга ындыг төлевилелдерниң ниити саны 5 болур. Оларның иштинге 126 хөй аал чурттаар каът бажыңнар, 2 эмнелге төвү, 12 школа болгаш уруглар садтары, 3 спорт объектизи, 2 культура-дыштанылга төвү туттунар. Аңаа 2 муң ажыг өскүстер бажың алган соонда, ол программа республикага колдуу-ла күүсеттинер. Олар-биле катай 6275 өг-бүле (кижи саны – 24776) чаа оран-саваже көшкен соонда, Тывада чурттаар оран-сава айтырыы чавырлыр ужурлуг.
Тудуг материалдары-биле бот-хандырылга
Чурттаар оран-сава, социал объектилер (школалар, уруглар садтары, эмнелгелер, культура одаглары дээш-ле), үлетпүр-бүдүрүлгелер тударынга хөй-хөй тудуг материалдары хереглеттинер дээрзи чугаажок. Бо талазы-биле Тываның Чазаа тодаргай хемчеглерни ап чорудуп турар.
Тускайлаан программа таварыштыр «Восток» КХЭ демир-бетон кылыгларын бүдүрүп эгелээн. Ам дээрезинде 40 муң дөрбелчин метр демир-бетон кылыгларын бүдүрген болза, ону 60 муң чедир улгаттырар деп планнап турар.
Кызылдың Вавилин ээтпээнде тууйбу заводтуг «Сен-Ги» КХЭ 2021 чылда 2,5 миллион тууйбуну бүдүрүп үндүрген болза, тускайлаан программаның деткимчезин алган соонда, продукциязын 10 миллион тууйбуга чедир көвүдедир деп планнап турар.
Ыяш болбаазырадыр төлевилел кандыг боттанып турарының дугайында «Шын» солунга чырыдарын планнап турар болганда, бо удаада ону ындыг медээ-биле кызыгаарлап каалыңар.
Чоннуң кадыы — Чазактың кичээнгейинде
Тыва чонну улуг дүвүредип турар айтырыг – 2000 чылдарның эгезинде бүдүн чыл дургузунда чоннуң кадыын эмнеп, быжыглап турган чаңгыс борбак курортувус «Чедерниң» салым-чолу болбайн аан. Ол сандарап дүшкеш, шуут ажылдавайн барган турган. Тускайлаан программа ёзугаар болгаш инвесторнуң акшаландырыышкыны-биле чаарттынган «Чедер» курортунуң баштайгы корпустарын бо чылын ажыдар деп турары өөрүнчүг. Баштай аңаа 70 кижини хүлээп ап эгелээр. Алызы барып, курорт долузу-биле ажыглалга кирген соонда, аңаа чүгле хөй немелде ажылчын олуттар тургустунар эвес, курорт республиканың база бир бот-орулгалыг кадык камгалал чери болур ужурлуг. Чүге дээрге федералдыг социал хандырылга фондузун таварыштыр путевкалар ап турар инвалидтер болгаш өскелер-даа, ам ырак-узак, Саян артында санаторий-курорттарже чорбайн, чер-чуртувуска-ла эмнедип, кадыын быжыктырып алыры кончуг таарымчалыг болур. Чедерниң арыг агаары, аржаан суу, малгажы чонувуска эм-дом болур. Ырак черлерже баарда ышкаш, хөй акша-төгерик база чарып турбас оозу эки.
Түңнел сөс
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазын таварыштыр республикага ниитизи-биле 5 миллиард рубль акшаландырыышкынны федералдыг бюджеттен 2020–2024 чылдарда үндүрери немей көрдүнген. Ол дээрге өске федералдыг программалар таварыштыр кээп турар акшаландырыышкындан аңгы саң-хөө-дүр. Бо допчулалда ол сан-чурагайларны тодаргайы-биле дөгерезин киирбээним ужуру, тускайлаан программаның ниити угланыышкынын чонга чедингир кылдыр тайылбырлаар дээн сорулга салып алганымдан болган. Дараазында төлевилел бүрүзүн тодаргай сайгарып, чонга тайылбыр ажылын албан уламчылаар бис.
Ниитизи-биле алырга, Тыва Республиканың Баштыңынга эрткен чылдың апрель 7-де баштай РФ-тиң Президентизиниң чарлыы-биле томуйлаткаш, оон улаштыр Тываның чонунуң бүзүрелдиг деткимчези-биле соңгуткан Владислав Ховалыгның бир чыл ишти кылган ажыл-херээ, ооң иштинде ТР-ниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаан программазының күүселдези эки деп үнелелге төлептиг деп болур.
Федералдыг болгаш республика чазак-чагыргазы, тус чер бот-башкарылга органнары бүгү чон-биле демниг ажылдаар болза, кандыг-даа бергелерге торулбайн, бурунгаар сайзырап хөгжүүрүнүң бүгү барымдаалары, делегей байдалы чеже-даа нарыыдап турза, бар-дыр. А чүгле эптиг-чөптүг, демниг ажылдаары арткан. Чүгле оон амгы болгаш келир үевис дорт хамааржыр.
Мерген КЫРГЫС.