1993 чылда 5 аңгы тускайлаттынган камгалалдыг черлерлиг Тыва Республиканың девискээринге бир дугаар Күрүнениң биосфералыг онза камгалалдыг чери «Убса-Нур ыйгылаажы» тургустунган. Алтай-Саянның бойдус камгалалынга чаа тургустунган онза тускай камгалалдыг чер улуг ажыктыг болган.
Техниктиг болгаш биологтуг ажылдарның доктору, экология эртеминиң профессору В.В. Бугровский космостан черни шинчилеп тыттырган түңнелинде, Россия (Тыва) биле Моолдуң девискээринде чыдар онзагай хөлдү көргеш, эртем-шинчилел ажылын чорудар деп баштайгы идигни киирген. Ийи чурт сүмележип дугурушкаш, «Шенелде Убса-Нур» деп делегей чергелиг эртем-шинчилел программазын ажылдап кылган.
1984 чылда эртемден В.В. Бугровскийниң удуртулгазы-биле ук программа ажылдап эгелээн. Шак ол делегей чергелиг эртем-шинчилел ажылынга 40 дээди өөредилге черлериниң эртемденнери, ажылчыннары хаара туттунган. Ол ышкаш Моолдуң, Францияның, Германияның, АКШ-тың, Канаданың, Кыдаттың, Польшаның, Швецияның эртемденнери киришкеннер.
1992–1993 чылдарда ийи чурттуң девискээринге «Шенелде Убса-Нур» деп программа-биле моол болгаш российжи эртемденнерниң катай ажылдаанының түңнелинде, Тываның девискээринге «Убса-Нур ыйгылаажы», а Моолдуң — «Увс-Нуур бассейни» тургустунган.
1997 чылда шак бо девискээрниң агаар-бойдузу, аң-меңи, оът-сигени чер аайы-биле өскерлип турар, тускай болгаш катаптаттынмас ховар, онзагай, чараш боорга биосфералыг деп эрге-байдалды тывыскан.
2001–2003 чылдарда Юнеско аттыг бүгү делегейниң бойдус камгалалының өнчүзүнүң даңзызынче ийи чурттуң девискээринде турар бойдус камгалалдыг чер «Убса-Нур ыйгылаажы» кирген.
2000 чылдың апрель 21-де Россия Федерациязының Чазааның 372 дугаарлыг доктаалынга үндезилээш, «Убса-Нур ыйгылаажының» девискээрин улгаттырган. Тываның бойдус камгалалдыг черлериниң даңзызынче Өвүр, Бай-Тайга, Сүт-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарның девискээринде турар онзагай бойдус камгалалдыг черлери немешкен.
2011 чылдың май 31-де камгалалдыг ийи черниң девискээринге бойдустуң тускай, онзагай чаражын камгалап, кадагалап арттырар сорулга-биле РФ-тиң Чазааның болгаш Моолдуң Чазааның аразынга делегей чергелиг чөпшээрежилге керээ чардынган. Амгы үеде 9 аңгы тускайлаттынган камгалалдыг черлерлиг: Эрзин кожуунда Цугээр- Элс, Ямаалыг, Улар; Тес-Хем кожуунда Арысканныг, Орукку-Шынаа; Өвүр кожуунда Убса-Нур, Бай-Тайга кожуунда Кара-Хөл»; Мөңгүн-Тайга кожуунда Мөңгүн-Тайга; Сүт-Хөл кожуунда Хан-Дээр.
Тускай камгалалдыг черлерниң девискээринче кирерде, чөпшээрелдиг болур. Чөпшээрелди Күрүнениң онза камгалалдыг чери «Убса-Нур ыйгылаажындан» алыр.
2023 чылдың сентябрь 14-те «Алдын-Булак» этно-культурлуг комплекске «Убса-Нур ыйгылаажы» онза камгалалдыг черниң 30 чыл оюнга тураскааткан делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияны эрттирген.
Делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияга РФ-тиң Бойдус курлавырларының болгаш экология яамызындан, бойдус камгалалының талазы-биле ажылдап чоруур албан черлеринден, ТР-ниң аңгы-аңгы яамыларындан болгаш ведомстволарындан төлээлер база Россияның болгаш Моолдуң эртемденнери киришкен. Оларның аразында 4 эртем доктору болгаш 7 кандидат, 2 аспирант, 10 эртем ажылдакчылары дээш ниитизи-биле 60 кижи киришкен.
Илеткелдер-биле таныжып, сайгарганының түңнелинде, конференцияның киржикчилери санал-оналдарын берип, түңнел протоколду тургускан. Киржикчилерниң берген арга-сүмези, саналдары эртем болгаш экологтуг чырыдыышкын, бойдус камгалалының, тускайлаттынган онзагай камгалалдыг черлерниң ажылының сайзыраарынга дузалыг. Ол ышкаш Россияның бойдус камгалалы чаа бедик деңнелче үнеринге идигни берип турар.
Эртем-практиктиг конференция-биле чергелештир сентябрь 13–17 хүннеринде Кызылда Туризм бажыңынга «Убса-Нур ыйгылаажының» тускайлаттынган бойдус камгалалдыг черлериниң чуруктарының делгелгези болуп эрткен. Бо чуруктар эрткен 2022 чылда Москваның Күрүнениң Дарвин музейинге база Минусинск хоорайның Мартьянов аттыг чурт-шинчилел музейинге делгеттинип турган. Ам келир чылын Москва болгаш Санкт- Петербург хоорайларга чаартылгаларлыг чуруктар-биле делгелгеге киржир сорулгалыг бис.
Экочырыдыышкын килдизи.
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27