Ажы-төлүнге багай чүве күзээр ада-ие черле турбас, аас-кежиктиг-ле болзунам деп хүн бүрүде йөрээп чоруур. Ынчалза-даа ажы-төлдү «бут кырынга тургузары» кыска үе дургузунда күүседиптер, түр үениң төлевилели эвес болгай. Ынчангаш ада-ие ажы-төлүнге үлегер болуп, оларны төлептиг кижилер кылдыр кижизидери-биле хөй номчуттунар, ол ышкаш чедиишкиннерлиг, аас-кежиктиг өг-бүлелерниң үлегерин эдерери чугула.
Тыва кижи кижизидилгениң дөзү кылдыр чаагай чаңчылдарга даянмышаан, өске чоннарның-даа чамдык эки аргаларын кичээнгейге алыры чугула деп бодаар мен. Чижээлээрге, акша-хөреңги талазы-биле билиглер тыва чаагай чаңчылдарда барык чок деп болур. Ынчангаш бодумнуң сонуургап номчуур авторнуң «Мээң кайгамчык төлүм» («Мой гениальный ребенок») деп номундан үзүндүлер-биле үлежикседим.
Ук номнуң автору Саидмурод Давлатов деп таджик омак-сөөктүг орус болгаш таджик дылга бижиир чогаалчы, «САМО» кижиниң хөгжүлдезиниң делегей чергелиг төвүнүң тургузукчузу болгаш президентизи. Ол – ада-иезиниң он ажы-төлүнүң эң хеймери. Школа дооскан соонда, хары угда 3 дээди өөредилге черинче кирип алгаш, акша-төгериктиң чогундан өөредилгезин каапкаш, Москвага чүдүрүкчүлеп ажылдап чораан. 27 харлыында сайгарлыкчылай бергеш, элээн каш чедиишкинниг бизнес-төлевилелдерни ажылдап кылган. Делегейниң эң-не шыырак дээн бизнесменнеринден дыка хөй чүүлдерни өөренип алган. 2007 чылда «Само» деп делегей чергелиг төптү Бишкекке ажыткан. Ооң ажыткан төвүнүң кол-ла сорулгазы – кижилерниң аас-кежиктиг болгаш чедиишкинниг болурунга дузалаар, чажыт чогаадыкчы арга-дуржулгазын сайзырадыры. Амгы үеге чедир 20 ажыг номнарның автору. 9 ажы-төлүнүң ынак ачазы. 2019 чылда Москвага ооң салым-чолунга үндезилээн «Наставник» деп кинону тырттырган.
«Мээң кайгамчык төлүм» деп номче эглип кээлиңер. Автор бо номунуң киирилдезинде мынча деп бижип турар:
«Амгы үеде байдалывыс колдуунда кижизидилгевистен, эртем-билиивистен болгаш угаан-медереливистиң сайзыралының деңнелинден хамааржыр. Бир эвес бистиң ада-иевис бо бүгүже кичээнгейни салган болза, түңнели чигзиниг чок эки болур ужурлуг. Чок, ада-иелеривиске чарбыттынзын дээш биживедим. Ада-иевис биске ынак, шыдаар шаа-биле дузалажыр, ынчалза-даа олар «ядыы-түреңги чорук» биле «бай-шыдал» деп ийи билиишкинни көңгүс өскээр билип турар. Оларның чашкы болгаш аныяк шаанда үе бир өске турган.
Амгы үе ынчангызындан көңгүс өске, бодувусту сайзырадып, төлептиг амыдыралды тургузуп ап болур апарган. Чүгле өөренип, ажылдап тургаш, бүгү күзээн чүүлүвүстү чедип ап болур бис.
Школа дооскан соонда, ажы-төлүвүстү чүү манап турары билдинмес. Амыдыралдың каалама «улуг» оруунче олар шымныгып кире бээр. Олар ээн, кургаг ховуда кандыг-даа чепсек чок келген ышкаш болурлар. Ада-иелер ажы-төлүнге акша-төгерикти канчаар башкарарын өөретпес, тайылбырлавас. Олар хөй кезиинде боттарының кылган частырыгларын чугаалаар. «Ындыг болбаңар!», «Ынчап болбас, ол багай-дыр» азы «Ынчаар чурттавас» деп чугаалаар, а канчаар шын чурттаарын, кылырын кым-даа тайылбырлап бербес. Хөй кезиинде: «Ындыг чадавас, ындыг ирги бе» дээн ышкаш догаадыглар чугаалаар. А, шынап-ла, ындыг деп 100 хуу бадыткал чок. Чүге дээрге олар боттары орта билбес.
Аныяктарның чуртталгазын, чедиишкинниг кижилерниң төөгүзүн шинчилеп эгелээш, элээн каш чүүлдү эскердивис.
Кижи чечек-биле дөмей: чогуур үезинде суггарып, камныг ажаап карактаар болза, чечектели бээр. Кижини чогуур үезинде удуртуп, деткип, сорук киирип чоруур болза, ол бодунуң арга-дуржулгазын долузу-биле илередип, күзелдерин чедимчелиг боттандырар, сорулгаларын дүрген чедип алыр.
Бирээде, чаш уругну амгы шагның технологияларының хараазы-биле үрээри амыр. Интернет дээрге төнчү чок делегей-дир. Кижилер ооң ээр-дагыр оруктарынга аза бергеш, үнүп шыдавайн баар. Амгы үениң ажы-төлү ада-иезиниң бичии турганынга көөрде, оранчок угаанныг апарган. Бир эвес ада-ие оларны удуртуп-башкарып шыдавас болза, кандыг-даа уруг интернеттен «аарый» берип болур. Бис чаңгыс херим, кудумчу, суур азы бичии хоорай иштинде улус-биле харылзажып турган болзувусса, а олар бүгү делегейде кижилер-биле харылзажып шыдаар апарганнар.
Амыдыралдың шынары экижээн. Ооң-биле чергелештир уругну элзедипки дег чүзүн-баазын чүүлдер көвүдээн. Ол бүгү ажы-төлдүң материалдыг чүүлдерже чүткүлүн күштелдирип, оларның сагыш-сеткилин үреп турар. Чажындан-на улуг бажыңны, каас-коя машинаны, чаа үениң чараш бренд хептерин күзеп эгелээрлер. Уруглар сады барып тургаш-ла, негелделери улгадып эгелээр. Школага өөрени бергеш, кандыг хеп кедерин боттары шиитпирлээр. Шын кижизидилге болгаш угланыышкын чокка ол бүгү уругну үреп болур. Школага эки өөредилгелиг-даа болза, бир-ле күзели бүтпес болза, ол чүнү-даа кылырынга белен апаар. Ынчангаш амгы үениң ада-иези ажы-төлүнүң келир үези дээш дыка улуг харыысалгалыг.
Кижини ооң ажылдап алган акша-хөреңгизи-биле эвес, а ажы-төлүн кайы хире эки кижизидип алганы-биле үнелээр болза эки деп бодаар мен.
Өске улустуң ажы-төлүн кижизидери белен, а боттуң ажы-төлүн кижизидери дыка берге, чүге дизе ада-иениң эмин эрттир ынакшылы болгаш кээргээчел чоруу шаптыктап турар. Уругну багай чүве кылган дээш, кезедир деп биле тура-ла, кээргээш, ыыт чок эрттириптер силер. Чедиишкинниг кижи бүрүзү кезедиишкинниг кижизидилгени эрткен.
Ажы-төлүвүстү 10-20 чыл бурунгаар келир үеге белеткээр ужурлуг бис. Бедик профессионализм, сайзыраар, өскерлир күзел, нарын айтырыгларны шиитпирлеп билири, кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээри чугула черни ээлеп турар.
Амгы үениң кижизиниң угаан-бодалы бистиинден аңгы, олар он чыл бурунгаар көөрлер. Ада-ие ооң мурнунда: «Эки ажылдыг болур дээш, эки өөренир, ниитилелге ажыктыг болур» деп чагып чораан болза, а амгы үениң ажы-төлүнге ол эвээш. Бистиң үевисте эмчи, башкы, чолаачы, технолог болуру – эки чуртталга. Ам чаа угаан-медерелди үе негеп келген. «Эки ажыл тып алыр дээш, эки өөрен» дивес, а «Өөрен, хөй номчуттун, бодуңну сайзырадып чор, ынчан ажыл дилевейн, а бодуңну тып алгаш, ниитилелге ажыктыг болур сен» деп чагыыр.
Шаанда уругларны доктаамал хайгааралга тудары чугула турган болза, а ам угаанныг, бот-тускайлаң болзун дээш, оларны школа доозарының бетинде деткиири чугула.
Уруг бүгү чүүлдү чүгле башкызының, ада-иезиниң даалгазы-биле эвес, а сагыштыы-биле кылыр болза эки. Чүс катап эвес, чаңгыс катап чугааладыр ужурлуг.
Баш удур планнаар, дес-дараалаштыр боданыр, түңнелдерни үндүрүп билири – 21 чүс чылдың эң-не күштүг негелдези-дир. Ажы-төлүнге ол шынарларны өөредип шыдаан ада-иелер аас-кежиктиг болур.
Багай бодалдарның дузаа
Дыка хөй кижиниң амыдыралын өөренип көргеш, чүге хөй кезии чедиишкинниг болбазын билип алдым. Олар чүнү-даа шенээр, ынчалза-даа оларның эртем-билии, арга-дуржулгазы чедишпес болганындан частырыглар кылырлар. Частырыглар кижиниң сагыш-сеткилинге багай исти арттырып каар, кижиниң бодунга бүзүрели чиде бээр. Чуртталгазын өскертир деп бодаар-даа болза, олар чаңчыкканы дег алдынып чоруур, чүге дизе олар бодунга бүзүревес болгаш үргүлчү ол бодалдан үнмес.
Амыдыралга болган багай чүүлдер кижиниң сагыш-сеткилинге артар, хоочураан аарыгга дөмейлежи бээр.
А хоочураан аарыгдан аарый берген кижи бодунуң сегий бээринге бүзүревейн баар. Кандыг-ла-бир эмни сегий бээр мен дээш ишкеш, дөмей-ле сегивейн баар, чүге дээрге ол кижиниң угаан-медерелинде бүзүрел чок.
Дыка хөй ада-иелер ажы-төлүнүң чедиишкин чок чоруурунуң кол чылдагааны апарган. А чедиишкинниг уругларның ада-иези боттары баштай бир-ле бедик чедиишкинни чедип алган болгаш, ажы-төлүнге тура-сорукту оттуруп шыдаптар. Мээң эскергеним болза, чедиишкинниг кижилерниң хөй кезии дагдыныкчылыг, башкылыг, деткимчелиг болгаш ону долганган улузу шупту чедиишкинниг, частырыглардан камгалаар эштерлиг болур чорду.
20 азы 30 чыл бурунгаар көөр болзувусса, ажы-төлүвүстен аңгыда, ажыл-агый-даа, эт-хөреңги-даа биске чугула эвес апаар. Ажы-төлден өске бүгү чүве үнезин чидириптер. Улгады берген назынывыста ажы-төлүвүс бут кырында турупкан, аас-кежиктиг болур болза, биске амыр-тайбың ала-чайгаар чедип келир. Ажы-төл ада-иезиниң бир болза чоргааралы, бир болза муңгаралы болуп артар.
Чаш уругнуң бүдүжүн чурук чураан чурукчу дег, бодувус хевирлеп турар бис.
«Ачай, бо чүү чүвел?», "Авай, бо чүү чүвел?" деп чаш кижи айтырарга, харыывыс-биле оларның чаш угаанынга делегейни чуруп берип турар бис. Бир эвес оларга шын эвес харыы берип, оларны меге чүүлдерден камгалавас болзувусса, чаштар дыка хөй частырыглар кылып өзүп кээр.
Чедиишкин чок улустуң чылдагааннарын тодарадыр дээш, шинчилел ажылын кылгаш, харыызын тып алдывыс. Кижилерниң 98 хуузу шын эвес бодалдарның дузаанга алыскан боор. Чаңгыс катап аштырыышкынга таварышкаш-ла, черле ындыг чүве дег кылдыр бодаар апаар. Оларга кым-даа: «Сен салым-чаяанныг сен, шупту чүвени шыдаар сен, ам база шенээр ужурлуг сен!» деп чугаалаваан. Бир эвес бир-ле чүвени кылып шыдавайн барган болза, «Салымым эвес-тир, дуржулгам база чок-тур», «Планым шын эвес болган-дыр» деп бодап каар.
Кижи бүрүзүнде бергелерни ажып эртер шыдамык чорук чок. Кандыг-даа бергелер кижиниң сагыш-сеткилинге балалбас исти арттырып каар, а кижи шиитпир хүлээп алыр санында-ла, аштырыышкынга таварышкан дуржулгазын, коргуушкунун, чигзиниин ала-чайгаар сактып кээр. Бодунга бүзүрел дээрге чедиишкинниг болурунуң эң-не чугула чепсээ-дир. А бодунга бүзүрел эки түңнелдер, эки таварылгалар болгаш өскелерниң силерге эки хамаарылгазы-биле сайзыраар. Ол чаңгыс хүннүң ажылы эвес-тир. Кандыг-даа кижилер бодунга бүзүрелдиг, туруштуг хамаатыларже чүткүүр. Күштүг улусту көргеш, «Бо кижи-биле кады болур болзумза, бир-ле чүвени чедип алыр боор мен» деп бодаар. Бодунга бүзүрелдиг, чедиишкинниг кижи сая-сая кижилерге үлегер бооп болур.
Ада-ие бүрүзү ажы-төлүнге чедиишкинни күзээр. Ынчалза-даа оларга чедиишкин чедип алырының тускай херекселдерин берип шыдаар кижилер эвээш».
Түңнел сөс:
Бо номнуң чүгле кезик чамдыын номчукчуларга сонуургаттым. Бо авторнуң номун номчуурунче кыйгырбайн тур мен, ынчалза-даа амгы үениң ажы-төлүн кижизидеринге угаан-медереливисти чаартыры чугула-дыр дээрзин демдегледим.
/ Айдың ОНДАР.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18