Ханы чаңгыс, хини тудуш,
хайыралыг төрелдер бис
Бистиң тɵрел аймактың улуг назылыг угбавыс, Валентина Ашак-ооловна Хорлуг-оол, бисти, чеди халышкының ажы-тɵлүн — салгалдарын ужураштырып, таныштырып каар дээн күзелин боттандырып, чайның башкы айының кончуг-даа аяс, кааң хүннеринде, уттундурбас солун ужуражылганы уштап-баштап эрттиргени биске бир онзагай, тɵɵгүлүг болуушкун болду.
Алды айның 18, 19 хүннеринде Тывавыстың бир каас, чараш булуңу, Таңды кожууннуң чайгаар бүткен бойдус-байлактыг, шулурадыр дагжап баткан арыг, кылаң хемниг, долгандыр арга-арыг бүргээн, ада-ɵгбелеривистиң ээлеп, амыдырап чораан чурту болур, Каскал деп черге чыглып, ужуражып, таныжар аас-кежиктиг болдувус. Бо чыыш чаа ɵзүп олурар чаш ажы-тɵлүвүстүң, чалыы аныяк-ɵскенниң бо онза хүнден эгелеп бот-боттарын билчип, таныжып ап турары дээрге-ле, оларның кижизидилгезинге, келир үеде амыдыралынга улуг ужур-уткалыг болур деп бодаар мен.
Өгбелеривис дугайында
Бистиң ɵгбелеривис, чеди кады тɵрээн халышкылар. Каа-Хем кожуунга, бɵдүүн араттарның ɵг-бүлезинге чаяаттынган. Ада-иезиниң дун оглу чаяанындан үн чок болуп, биске Имнээр ирей болуп арткан (адын билир, сактыр кижи чок). ϴг-бүле-даа чок, аалдар, тɵрелдер аразынга аъттыг-ла чортуп чоруур, тыва тоннуг кырган-ачай чүве. Бичии уругларга ынаа кончуг, хойнундан конфет-чигир уштуп бээр, олар-биле оюн эреп, хүлүмзүрүп, каттырар.
Дараазында Орза Дандар-оолович Шимекпен (мээң кырган-ачам) алдарлыг чылгычы чораан. Кырган-ачам биле кырган-авам Сиилиңмаа Дончуновна Тасак оларның ажы-тɵлү – Сувандии, Делбиң, Нюра (Анна), азыранды оглу Шулуу, шолазын Шудушка (Чудушка) дээр. Улуг уруу, Делбиң Орзаевна Койгунмай 10 ажы-тɵлдүг, Маадыр ие аттың эдилекчизи чораан. Сувандии Орзаевич «Революцияның чалбыыжы» совхозка хой малдап, үр үеде ажылдап чораан. Анна Орзаевна, «Совет Тыва» совхозка, Тывага чаңгыс херээжен инек кадарчызы турган, «Кɵдээ ажыл-агыйның алдарлыг ажылдакчызы» деп хɵрек демдээниң эдилекчизи. Кырган-авамны Херээженнер чɵвүлелин даргалап чораан дээр.
Кырган-ачавыстың салгалдарын чижек-биле 300 чыгам санадывыс. Орза кырган-ачавыс кончуг шевер, холу куруг олурбас, кежээ кижи чораан. Дазылдан кончуг каас, тыва эзер чазап кылыр, оозун ыяш чɵвүрээзин хайындыргаш, будуп, мыйыстан угулза кылып, каастаар кижи. Долузу-биле дерип, кылып дооскаш, шарыга, малга-даа орнап алыр чораанын сактыр мен. Кырган-ачавыс сɵɵлүнде 1970 чылдарның эгезинде чуртунче чанып, Суг-Бажы сумузунга уругларының чанынга чурттап чорааш, "кызыл-дустай" берген.
Малчын Баа-Хɵɵевич Даваа – Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны, ийи дакпыр Ленин ордениниң эдилекчизи, бүгү назынында Тываның мал ажыл-агыйын сайзырадырынга үлүг-хуузун киирип чораан кырган-ачавыс. Беш ажы-тɵлдү кижизидип ɵстүрген. Ажы-тɵлү Дадар, Зоя, Быраат, Валентина, Данил олар ада-иезиниң чуртун ээлеп, оруун салгап, Эрзин кожуунда ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларында ажылдап, эптиг-демниг чурттап чоруурлар. Дадар Малчыновна, Зоя Малчыновна дɵргүл-тɵрел чонунга, салгалдарынга, аныяк-ɵскенге үлегер-чижээн кɵргүзүп, арга-сүмезин кадып чоруур тыва херээжен чоннуң бир хүндүткелдиг энелери, бо чыыштың бир идепкейлиг деткикчилери, бурунгаар кɵрүштүг ɵгбелеривис-тир. Хеймер оглу Данил Малчынович ɵɵнүң ишти Антонина Тамы-Сүрүңовна-биле ада-иезиниң чуртун, ɵдээн ээлеп, хой ажыл-агыйында, Эрзин кожууннуң мурнакчы малчыннарының одуруунда үре-түңнелдиг, шаңнал-макталдыг ажылдап, амыдырап чоруур.
Халышкыларның дɵрт дугаары Аракчаа кырган-ачавыс Тес-Хем кожуунга мал ажылынга үре-түңнелдиг, хɵй чылдарда ажылдап, чурттап чораан. Уруу Саара Аракчааевна Чыргалаң (Чооду) Таңды кожууннуң Балгазынга Конфет Дүктүгович Чыргалан-биле ɵг-бүле тудуп чурттааш, 12 ажы-тɵлдү чырык черге чаяап, база бир оолду азырап, ɵстүрүп, кижизиткеннер. Олар хɵй чылдарда «Революцияның Чалбыыжы» совхозка хой малдап, күрүнениң мал ажылын ɵстүреринге кончуг улуг хуузун киирип, Конфет Дүктүгович В.И. Ленинниң 100 харлаанынга «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп юбилейлиг медаль-биле шаңнаткан. Саара Аракчааевнага, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң президиумундан Маадыр ие деп атты 1973 чылдың декабрь 20-ниң хүнүнде тывыскан.
Иван Иванович Мɵндүрге Каа-Хем кожуунга хɵй чылдарда суму башкарып чораан. Ажылынга кончуг бердинген, шыңгыы негелделиг кижи дээрзин улуг акым, Сергей Давааевич сактып чугаалаар кижи. Мɵндүрге кырган-ачавыстың ажы- тɵлү – 5. Уруу Галина Ивановна Мɵндүрге Суг-Бажы суурга почтальоннап ажылдап чораан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада, хоорайда чурттап олурар. Ийи дугаар оглу Дыртык-Кара Иванович Кɵк-Тейге тɵрүттүнген. ϴɵнүң ишти Анастасия Кенденовна-биле мал ажылынга хɵй чылдарда ажылдап чораан. 4 ажы-тɵлдү кижизиткен. Оларның ажы-тɵлү уйнуктары 20 ажыг. Владимир Иванович, Петр Иванович – бо оолдары Кызыл хоорайның аэропортунга ужудукчулап ажылдап чорааннар.
ϴгбелеривистиң 6 дугаар оглу Ашак-оол кырган-ачавыстың ажы-тɵлү 7 — 3 оол, 4 кыс. Улуг уруу Чышпыыдай Ашак-ооловна Дандар 3 ажы-тɵлдүг, Мария Баазан-ооловна, Май-оол Баазан-оолович Кушаа, Тываның алдарлыг бокс тренери чораан. «Күш-культура болгаш спорттуң алдарлыг ажылдакчызы» аттың эдилекчизи. ϴɵреникчизи Санчат Саян, бокска делегей чемпиону. Валентина Ашак-ооловна 7 ажы-тɵлдүг, Каа-Хем кожууннуң Суг-Бажы сумузунда чурттап чоруур. Уругларының уруглары, уйнуктары шупту 50 ажыг кижи. Валентина Ашак-ооловна 2-ги чаданың «Иениң алдары» медаль-биле 2 дакпыр, 3-кү чаданың «Иениң алдары» медальдар-биле шаңнаткан. Хɵй ажы-тɵлүнүң аразында үлегерлиг кырган-ава арга-сүмезин кадып, ɵмек-дɵмек болуп чурттап чоруур. Иван Ашак-оолович Тандар ɵɵнүң ишти Долума Федоровна-биле малчыннап чораан, 7 ажы-тɵлдүг. Ак-оол Ашак-оолович Тандар Пина Бавуковна Куулар-биле 4 ажы-тɵлдүг, уйнуктары 21 кижи. Хенче-Саар Тандар ɵɵнүң ээзи Чуксук Иванович Йондан олар 6 ажы-тɵлдүг, уйнуктары 29. Зоя Ашак-ооловна 1950 чылда Суг-Бажы сумузунга тɵрүттүнген. Дадар-оол Сергеевич Даваалай-биле 2 кыстыг, 1 оолдуг, 9 уйнуктуг болганнар. Владимир Ашак-оолович база-ла Суг-Бажы сумузунга 1952 чылда тɵрүттүнген. «Совет Тыва» совхозка үр үеде ажылдап чораан. Валентина Ивановна-биле 4 оолдуг, 1 кыстыг болганнар. Уйнуктары 19 кижи.
Чеди халышкының бичиизи Норжуңмаа кырган-ававыс 5 ажы-тɵлдү ɵстүрүп кижизиткен. Оларның ажы-тɵлү 18 кижи, уйнуктарының ажы-тɵлү 24. Норжуңмаа ɵгбевистиң чаңгыс оглу Лапчаа Иванович Мɵндүрге ɵɵнүң ишти Александра Назаровна-биле 3 оолдуг, 2 кыстыг. Федоровка суурда амыдырап-чурттап чоруур. Улуг уруу Долгар Салчаковна Бюрюлбаа Сундуй-оол Ооржак-биле 2 оол, 5 кыстыг болган. Бичии уруу Кɵк-Уруг Михайловна Мижит-оол 1942 чылда Суг-Бажынга Узун-Кɵк деп черге тɵрүттүнген. ϴɵнүң ээзи Кызыл-оол Дукарович Мижит-оол-биле 5 ажы-тɵлдүг, 32 уйнуктуң энерелдиг кырган ада-иези болганнар.
Байырлалдың эрткени
Бис, Балгазында чурттап чоруур тɵрелдер, алаакка эртежик чедип, одаглангаш, сүттүг шайывыс хайындырып, аъш-чемивис үстүн оран-таңдывысче ɵргүп, актап, келген тɵрелдеривисти шаавыс-биле хүндүлеп уткуп алдывыс.
Халышкыларның бүле бүрүзүнден салгалдары аажок идепкейлиг, сонуургалдыг келген. Аймак бүрүзү майгыннарын тиккеш, ол девискээрин тускай, чараш, ɵңгүр кылдыр дерип, каастап алганын магадап кɵрдүвүс. «Салгал ыяжын» аймак бүрүзү онза кылдыр чуруп, фото-чуруктарны чыпшырып кылганын дыка сонуургадывыс. Одаг бүрүзүнде келген тɵрелдерниң хɵйүн! 70 – 80 харлыг кырганнарындан эгелээш, айлыг чаштарга чедир. Ỳзүк-соксаал чок машиналар шуужуп кээп-ле турар, чүзүн-баазын ɵңгүр майгыннар алаак сыңмас деп болур. Эрзин, Тес-Хем, Каа-Хем, Таңды кожууннардан, Кызыл хоорайдан, орайтай бергенде Бай-Тайгадан дээш черле ажы-тɵлүн эдерткен тɵрелдеривис чүк-чүктен кээп, дыка-ла солун, ɵɵрүнчүг, ханы ужур-уткалыг чыышты эрттирдивис. Хɵй чыылган тɵрелдер аразында кандыг кижи чок дээр! Эмчилер, башкылар, малчыннар, сайгарлыкчылар, ажылчыннар, чолаачылар дээш черле улуг чуртувустуң аңгы-аңгы булуңнарында чурттап чоруур тɵрелдеривис барын билип, таныштывыс.
Чыышка оруктуң ыраандан халазынмайн, улуг-бичии ажы-тɵлүн эдертип, таныштырып келген улуг назылыг кырганнарывысты демдеглевес аргажок. Валентина Ашак-ооловна Хорлуг-оол, Кɵк-Уруг Михайловна Мижит-оол, Дадар Малчыновна, Зоя Малчыновна. Олар биске дараазында салгалга үлегер-чижек болуп, тɵрел аймактың уттундуруп, кагжыр чыгыы чораан харылзаазын быжыктырып, аравысты чоокшулаштырып, таныжып алыр арганы, сүмени бергеннер.
Ол ийи онзагай хүннерниң дургузунда чыышты программа езугаар удуртуп эрттирип турган дуңмаларывыс Валентина Ашак-ооловнаның уруу Арина Кызыл-ооловнага база ɵске-даа шимченгир, активчи, оюн-тоглаа удуртуп турган дуңмаларывыска ɵɵрүп четтирдивис.
Программаның бирги кезээнде таныштырылга болду. 7 халышкының салгалдары бүле бүрүзү тус-тузунда боттарын, ада-иезиниң кыска тɵɵгүзүн, плакаттарда-даа, улгаттырган чуруктарны-даа туткан, боттарын, ажы-тɵлүн, уйнуктарын чыскаапкаш, таныштырганы аажок солун болду. Таныштырылга соонда ыр-шоор, оюн-тоглаа, танцы-сам дээш анаа олурар чай чок болдувус.
Ийиги хүнде бичии ажы-тɵлден эгелээш, кырган-чалыы тɵрелдерге чедир, назы-хар аайы-биле янзы-бүрү оюннарны, маргылдааларны, чадаг чарыш, эстафета, хол бɵмбүү, хүреш дээш-ле, башкарыкчыларывыс бисти чалгааратпааннар. Маңаа чадаг чарышка 2-ги черни алган, улуг назылыг кырган-ава, Зоя Малчыновнаны демдеглевес арга чок. Дыка-ла идепкейжи, эрестиг, чиик-адак кырган-ава болду! Түңнелинде башкарыкчыларывыс шаңнал-макталдарны тыпсып, улуг назылыг тɵрелдерге ак кадактар-биле белектерни сɵңнеп, бисти аажок-ла хүндүледилер.
Бо чыышка ниитизи-биле 170 ажыг тɵрел чыглып, ужуражып, таныжып алыр аас-кежиктиг болдувус. Чыышка эң-не идепкейжи, хɵйү-биле келген тɵрелдеривис Эрзин кожуундан болду. Кандыг-бир чылдагаан-биле кээп шыдавайн барган тɵрелдеривис бо чыылган чондан-даа хɵй деп бодап олурар мен.
«Ада тɵрели — алдын, ие тɵрели – мɵңгүн» деп тыва улустуң үлегер домаанга даянып алгаш, дараазында чыышка моон-даа идепкейлиг, тура-соруктуг ужуражып, таныжылгавысты уламчылап, харылзаавысты быжыглап эдержип чурттаалыңар, тɵрелдерим.
Бɵɵлдеш тонун бɵле тудуп,
Бора бүдүн чурттап чораан,
Буурул баштыг ɵгбелерниң
Бɵдүүн ишчи тɵлдери бис.
Бопук идик кедип ɵскеш,
Бɵргүн уштуп, мендилежир.
Бɵɵдей ɵгнүң кежии сиңген,
Бɵлүк тɵрел – салгалдар бис.
Харамдыгып, сагыш хандыр
Хɵɵрежип, ужуражыр.
Ханы чаңгыс, хини тудуш,
Хайыралыг тɵрелдер бис.
Любовь МОНГУШ (Шимекпен)
Балгазын суур, Таңды кожуун.