Тыва улустуң мындыг үлегер чугаазы бар: “Уктуг малчын ижин салбас, уктуг идик чылыын салбас”. Бир эвес малчыннарга хамаарыштыр алыр болза, бо үлегер чугаада чиге-ле сөглээн. Бистиң республикада мурнакчылар деп ат-сураа алгаан амгы малчыннарның хөй кезии малчын ада-ие өгбелериниң ажыл-ижин уламчылап чоруур малчыннар боор чорду.
Чаа-Хөл кожууннуң эң улуг назы-харлыг хоочун малчыннарының бирээзи Адыяа Чатпактың үе-чергелери шуптузу малчын араттарның ажы-төлү болгаш, олар анай-кара чажындан-на мал-маган аразынга өскен, малчын амыдырал-чуртталгага, ажыл-ишке өөренген боор. Адыяа Чатпак биле ооң уруг-дарыының ачазы Сарыг-оол Чаш-оол олар база малчын араттарның ажы-төлү. Олар хып дээн чалыы үезинде өг-бүле тудуп, малчыннай бергеннер. Мал-маган күрүнении, колхоз-совхозтуу совет үеде-даа, ССРЭ буступ дүжүп, малчыннар боттары хууда мал-маганныг апарган-даа үеде олар ажылынга шыңгыы хамаарылгалыг, кызымак, хөй мал-маганны азырап өстүрүп чорааннар. Совет үеде күш-ажылдың мурнакчыларын төлээлекчи эрге-чагырганың органнарының депутадынга чон соңгуп алыр турган. Адыяа Моңгушевнаның Тыва АССР-ниң Дээди Совединге депутадынга соңгуттуруп чорааны ооң хөй-ниити ажылга идепкейлиг киржип чораанының херечизи.
Өөнүң ээзи чырык өртемчейден чарлып чоруй баарга, тура-соруу күштүг, ажыл-ишчи ие малчын ажыл-ижин кагбайн, мал-маганын азырап, уруг-дарыын өөредип, кижизидип өстүрген. Олар өзүп келгеш, авазының дузалакчылары апарганнар.
Адыяа Моңгушевна Чатпактың ажыл-ишчи чедиишкиннери, ат-сураа эрткен 100 чылдың төнчүзүнде, чаа 100 чылдың эгезинде бүгү Тывага диңмиреп турган. Ниити саны муң ажыг мал-маганны азырап өстүргеш, “Муңчу малчын” атка төлептиг болган, аңаа “Тыва Республиканың алдарлыг малчыны” хүндүлүг атты тывыскан.
Малчын кижи чаяаттынып төрүттүнгенинден-не чогаадыкчы, ыраажы сагыш-сеткилдиг деп чугаа бар. Ол ылап-ла ындыг чүве. Тыва кижи мал-маганын кадарып чорааш, төрээн чуртунуң кайгамчыктыг чараш агаар-бойдузун магадап көрүп, ону сеткил-хөөнүнүң ханызындан чарашсынып, чайгаар-ла ырлап бадырыптар. Малчын арат ырлап чорааш, каш чүзүн мал-маганын кадарарга, оран-делегей ээлери ооң малынга ээ көрнүр боор чүве-дир.
Чогаалчы Василий Эренчин “Кадарчы уруг” деп шүлүүнде
Казылганныг кара хая
Кадыр болгаш бедик болду.
Айыраңнаан өшкү, хойлар
Аландыда оъттап чорлар.
Кедээзинде кожагарда
Хеден чүктээн даянгыыштыг.
Кадарчы кыс харап алган
Каңгырткайндыр ырлап туру.
деп одуругларны номчааш-ла, бүгү Тывага малчын ат-сураа алдаржаан хоочун муңчу малчын Адыяа Моңгушевна Чатпакты сактып кээр мен ийин. Шүлүктүң маадыры кадарчы кыстың дугайында бо одуруглар Адыяа Моңгушевнаның хып дээн аныяк назы-хар үезинге овур-хевиринге дүгжүр деп бодаар чордум.
Адыяа Моңгушевнаны амыдырал-чуртталга аайы-биле шагда-ла таныыр мен. Үе-шаг чеже-даа берге болза, тура-соруу быжыг, чуртталганың дынын салбас ажыл-ишчилерниң бирээзи дээрзин көрдүм.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайны Булуң-Терек суурнуң чурттакчылары, чаңгыс чер-чурттуглары, ужуражылгаже чалаарга, чогаалчы-биле кады чораан мен. Ынчан 2014 чыл-дыр ийин – чогаалчының мугур 70 харлаан чылы. Ол ужуражылгага Адыяа Моңгушевна база келген. Олар чаңгысклассчылар дээрзин ынчан билип алган мен. Школага канчаар өөренип чорааннарын, эш-өөрүн сактып хөөрежирге, аажок сонуургап дыңнап олурдум.
Чогаалчы чаңгысклассчызының шүлүктерин Адыяа Моңгушевна номчуй каап олурар кижи болду. Александр Даржай: “Сен база школага шүлүктер бижиир ийик сен чоп” – дээрге, Адыяа Моңгушевна: “Ажыл-хожул аразында сагыжымга кирип кээрге, бодум хуумда шорбажылап чоруур-ла-дыр мен” – деп каар чорду. Удаваанда “Шын” солунче Адыяа Моңгушевна шүлүк чорудупкан. Чүгле ады безин кижини сонуургады бээр – “Хоюм дозуп, номчуп чорууйн”. Утказы-даа, сөс-домаа-даа онза шүлүк болду. Ону “Шын” солунга дораан парлаан, авторнуң чаңгысклассчызы Александр Даржай боду-даа номчаан. Бо шүлүкте мындыг чараш одуруглар бар.
Чуртувуска, Тывавыска, чонувуска
Чалыывыстан төлептиг бооп ажылдаан бис.
Човаг билбес, чымыш иштиг малчын-дыр мен,
Чоннуң оглу, алдар-аттыг чогаалчы сен.
Кадар оъттуг хостуг делгем ховуларга
Каш чүзүн малымайны одарладыйн.
Чечен-мерген чогаалдарың ам-даа бижи,
Черге хоюм дозуп чорааш, номчаай-ла мен.
Малчын бүрүзүнүң мал-маганы өзүүчел аал-ораны бар боор. Адыяа Моңгушевнаның кыштаа Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурдан элээн ыракта Хаялыг-Даг деп чер. Чайлаа Ак-Хем деп черниң унунда оъттуг-суглуг Адыр-Бажы. Бо чайлагга өөн тигер черден ырак эвесте даш бар. Имиртиңде ону көөрге, кижиге дөмей. Ол дашты Адыяа Моңгушевна аал-коданының, ажы-төлүнүң камгалакчызы кылдыр санап чоруур.
Ада-иезиниң кыштаанда, чайлаанда оларның малчын ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын Адыяа Моңгушевна Чатпактың ажы-төлү уламчылап, мал-маганын азырап өстүрүп чоруур. Ажыл-агыйның баштыңы Роман Чаш-оол “Тываның алдарлыг чылгычызы” хүндүлүг аттың эдилекчизи, “Наадым-2025”-те мурнакчы малчыннарның шаңналдарының ийиги чергезинге төлептиг болган.
Авазының дугайында уруу Чейнеш Чаш-оол дараазында одуругларны бижээн:
Ажы-төлү бистер-ле дээш сагыш човаар
Авайымны чырык Хүнге дөмейлээр мен.
Ава кижи өртемчейге турбаан болза,
Амыдырал каяа турар, бурган өршээ.
Ава кижиниң аас-кежии ажы-төлүнде дээр-ле болгай. Уруг-дарыының мындыг эрге-чассыг, чырык-чымчак хамаарылгазы — Адыяа Моңгушевнага эң үнелиг шаңнал.
Тыва Республиканың алдарлыг малчыны Адыяа Моңгушевна Чатпак мал-магандан адырылбаан, малчы ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын кагбаан. Малчын ажы-төлүнге арга-сүмезин берип, оларның аразында омак-сергек чурттап чоруур.
Ш. СУВАҢ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31