Бо-ла чорааш, улуг улустуң боттарының амыдыралының, ажыл-ижиниң дугайында сактыышкыннарын кедергей сонуургаар мен. Статьялардан, номнардан кижи дыка солун, өөредиглиг, өске кайын-даа тып алыр арга чок төөгүлерни билип алыр. Сөөлгү чылдарда бистиң республикавысты уштап-баштап чораан хүндүткелдиг улуг кижилеривистиң сактыышкыннары тускай номнар кылдыр удаа-дараа үнүп турары дыка онза. Бо хүннерде Дандар-оол Ооржактың чаа үнген «Хорум-Даг: үелер болгаш кижилер» деп ному-биле таныштым. Бо өгбевисти улуг улустан танывас кижи кайда боор ийик, ынчангаш бодунуң дугайында ханылавазын бодадым.
Номнуң темазы, мооң мурнунда үндүрүлгелерге бодаарга, бир аңгы – бодунуң төрээн, өскен чурту, Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунуң төөгүзүнүң, ооң кижилериниң дугайында сактыышкыннар. Номда бижээн болуушкуннар ийи чүс, үш чүс чылдар бурунгаар эрткен үелерден эгелээн.
1883 чылда Хемчикке алдан дургуннарның тура халыышкынының эгелээн чери Хорум-Даг девискээри. Ол үеде бо черлерниң чамдык араттарының кыштаглары Хемчик кежир Оргу-Шөл, Кара-Дагларга турган. Ынчангаш ол черлерге бүгү Хемчик Тывазының эрес кайгалдары чыглып, турлагланып турганнары ол.
Алдан-маадырларның баштыңчылары Самбажык, Кара-Дажыпай, Садыяажык алышкыларның чогум чурту Хорум-Даг деп чүвени чоокка чедир-ле тода билбес турганым аргажок. Бо дугайын бодумнуң «Бижээчи» деп тоожумну белеткеп тургаш, төөгүнүң эртем-шинчилел материалдарындан, тыва чогаалдардан билип алдым. «Алдан дургуннар» дээрге-ле оларның чурту чүгле амгы Алдан-Маадыр сумунуң девискээри кылдыр билир чүве-ле болгай.
Чөөн-Хемчиктиң Чыргакы-Аксынга, амгы Хорум-Даг суурнуң бичии үстүнге, ол чылдарда Ак-Монгуштар сумузунуң чызаан чери турган. Тура халышканнарны амбын шерии баскан үезинде, бо черге хөй кара өглер тиккеш, туттурганнарны чыып, тос эрээ-биле кадыг-берге байысаалганы кылган. Хартаачы араттарны илереткен соонда, алдан хире кижини Улуг-Хөндергейлеп Самагалдайже сүрген. Оон ыңай Моолдуң Улаастайга чедиргеш, баштарын кескен. «Алдан дургун» деп ат оон үнген. Шынында бүгү Даа, Бээзи кожууннардан үш чүс хире кижи киришкен деп эртем ажылдарында бадыткаан.
Автор бодунуң номунда алдан-дургуннарның төөгүзүн база кысказы-биле чырыткаш, «оларның маадырлыг чоруу болгаш бүдүрүп каан үүле-херээ төөгүде мөңгези-биле арткан» деп демдеглээн. Бо теманы өөренип көөрү-биле эртемденивис Юрий Аранчын, чогаалчылар Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбю, Виктор Көк-оол, Чап Чүлдүм, Осур-оол Монгуш олар алдан-дургуннарның чуртунга кээп, чогаалдарының ужуун моон ап турган дээрзин автор херечилеп турар.
Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Куулар биле Дандар-оол Ооржак «Бижээчиниң» бир маадыры Намнаңның ук-салгалдары улус чораан. Кады төрээннер оолдары. Черле алдан маадырлардан укталып үнген ат-сураглыг кижилеривис хөй болдур ийин.
Сумунуң тургустунган төөгүзүнүң, аттары каш-даа өскерлип турганы дээш сумунуң тургузукчуларының болгаш алдарлыг, билдингир чурттакчыларының дугайында медээлер солун. Авторнуң «Сумунуң төөгүзү – Тываның төөгүзүнүң адырылбас кезээ» дээни шын.
1941 чылда «алдан-дургуннарны» «алдан-маадырлар» кылдыр эде адаан соонда, Алдан-Маадыр аттыг суур ол чарыкка тургустунган. Ынчан Хорум-Дагның Хемчик кежир девискээрин чаа сумуга кадып, аңгылапкан. Амгы Алдан-Маадыр сумузунуң төөгүзү ындыг. Хорум-Даг улузунуң чамдыызы, төрээн сумузундан аңгылаптарга, хомудап турганы база шын.
Мынчаар кожамыктап турганы солун.
Хорум-Дагга турарымкай,
Кодур-Хунаа чагыртырымкай.
Алдан-Маадырга кирбезимкай,
Алгыг-Хаайга чагыртпазымкай.
Мында сумуларның даргаларының шола аттарын адап, ырлажып турары илдең.
Монгуш Кенин-Лопсанның «Буян-Бадыргы» деп барымдаалыг роман-эссезинде Буян-Бадыргы ноянның агайы 1947 чылда Оргу-Шөлге кыжын кылаштап келгеш, аңаа Аяккай деп кижиниң кыштаанга чок болган деп бижип турар. Бо безин Чадаана, Хорум-Даг болгаш Алдан-Маадыр, Оргу-Шөлдүң чаңгыс дөстүүн херечилеп турар. Бодавыже, улуг кижи анаа-ла дужа-келбиже эвес, бодунуң чоок улузунга чеде бээри ужурлуг эвес бе.
Урянхай – Тываның Цинь империязынга чагыртып, Улуг Орустуң өмээржилгезинге кирип, Тыва Арат Республика тургустунган соонда, база Совет Эвилелинге каттышканывыстан бээр Чыргакы-Аксы, Хорум-Дагның төөгүлерин кысказы-биле номда чедимчелиг киирген. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Хорум-Дагның араттарының маадырлыг ажыл-ижиниң дугайында чаңгыс чер чурттугларынга, бодунуң чоок улустарынга чоргаарал-биле бижээн. Колхоз, совхоз үезинде амыдыралды ном-дептерден эвес, бодунуң узун чуртталгазының дуржулгазынга даянып бижип турары дыка солун. 1940 чылдардан бо үеге чедир чонунуң иштинден үнген маадырларның, төлептиг кижилерниң аттарын, ачы-хавыяазын тодарадып, амыдыралчы бөдүүн дыл-биле демдеглээн. Мында баштайгы малчыннар, чылгычылар, саанчылар, механизаторлар, башкылар, эмчилер, көдээ ажыл-агый специалистери, эң баштай эртем-билиг чедип алган хүндүткелдиг кижилер тодараттынган. Суму, арбан, МЧАЭ, колхоз даргалары, комсомол, партия эге организацияларының секретарларының аттары шупту кирген.
Совет үеде амыдырал кайы хире хайныышкынныг турганы номчукчунуң карактарынга чайгаар-ла көстүп келир.
Төрээн чер-чуртун, Тываны алдаржыткан кижилер хөй. Көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар, эртемден башкы Надежда Кара-Сал, алдарлыг артистеривис Анзат Куулар, Станислав Ириль, Титов Санчат, улуг мөгелеривис Маадыр Монгуш, Чадамба Ооржак, улусчу уран шевер даш чонукчузу Юрий Ооржак, Тываның улустуң чогаалчылары Черлиг-оол Куулар, Маадыр-оол Ховалыг болгаш оон-даа хөй кижилеривис. Билдингир төөгүчү башкыларывыс Чап Чүлдүм, Осур-оол Монгуш база бо чер кижилери. Салгал дамчаан ус-шеверлер, дарганнар, хамнар, ламалар дээн ышкаш чаңгыс чер чурттугларын автор номунуң аңгы-аңгы солун эгелеринде бижээн.
Бо амгы үениң даңзызында Дандар-оол Ооржак база бар болбайн канчаар ийик.
Алдан-дургуннарның төөгүзүн чыып тургаш, 2016 чылда Хорум-Дагга чедип, Монгуш Самбажыктың оглу Күүштүң оглу Бопуулай ирейниң бажыңынга кирип, чугаалашкан мен. Ынчан-на тозан харлыг мен деп олурар чораан. Дыка-ла чугаакыр, угааны чарт, аксы-дылы чымчак, эки кижи болган. Үш шак хире хөөрешкеш, дыңнап-даа, номчуп-даа көрбээним төөгүлерни бижип алган мен. Мээң чогаалга хамаарылгалыг амыдыралымда бир эң чедиишкинниг, эки хүн ол болган боор.
Дандар-оол Көк-Хунаевичиниң чаа ному чаңгыс чер чурттугларынга кедергей ажыктыг дээрзи билдингир. Амгы болгаш келир үениң салгалдарынга билзе чогуур төөгүлер, саннар, барымдаалар болгаш чурук материалдары мында хөй. Эртем ажылдарынга-даа ажыглап болур-дур деп бодадым. Ынчангаш бо ном сумунуң, школаларның, кожууннуң ном саңнарынга, хуу библиотекаларга кадагалаттынары чугула.
Номнуң шынары кончуг эки дээрзин айтыйн. Хоочуннуң бо болгаш мооң мурнунда-даа үндүрген номнарын белеткежип, редакторлаан улуг журналист, чогаалчы А.О. Хертектиң киирген үлүүн база үнеледим.
Хүндүлүг Дандар-оол Көк-Хунаевичиниң чогаадыкчы ажыл-ижи ам-даа оожургавайн, чонунга үнелиг төөгүлери бараалгаттынар болзун деп күзедим.
Александр Ондар,
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.