| ИЕЛЕР ХҮНҮНГЕ УТКУШТУР |
"Кажан сеңээ бергелер таварышса, черле дүжүп бербейн, бурунгаар чүткү".
Патриотчу ава, шүлүкчү, прозачы, аас чогаал чыыкчызы Ульяна Маспын-ооловна Аракчаа-Величко бо хүннерде бодунуң 65 харлаан юбилейин демдеглээр. Ол 1960 чылда хөй ажы-төлдүг малчын өг-бүлениң дун уруу болуп төрүттүнген. Бичии Ульяна билип кээрге-ле, ада-иези мал-магандан халбактанып, ажылдап чорааннар. Ол школаны 1981 чылда төрээн сууру Торгалыгга дооскан.
Ада-иези Хендергеге малчыннап турда, 1971 чылдың август 28-те Торгалыгже өөренир дээш, көшкен сүт-бараан фермазының машиназынга олурупкаш, Хайыракан дужунга орук озал-ондаанга таварышкаш, аар кемдээн...
1974 чылда оларның бажыңынга эртемден Ондар Киш-Чалаевич Дарыма билдингир тоолчу, авазының ачазы, Ульянаның кырган-ачазы болур Түлүш Халдаевич Баазанайга улуг хүндүткел-биле кээп ужуражып чораанын сактыр. Ол кайгамчык тоол ыдыкчызы кырган-ачазынга, ооң ховар талантызының мөгейикчилери, деткикчилери, эртемденнер, чогаалчылар дээш-ле ону адап-сурап келбес кижи-ле чок, ооң чечен-мергенин сонуургаарлар хөй турган.
Ульяна Маспын-ооловна бодунуң тоолчу кырган-ачазының дугайында чылыы-биле сактып чоруур: “Кажан мен төрүттүнгенимде, тоолчу кырган-ачам 1951 чылда ажыт кирген. Ооң бедик алдар-ады мени чырыкче үндүрүп, ооң ачызында мен бедикче көдүрлүп, аас болгаш чечен чогаалдың алдарлыг кижилериниң оран-делегейинде чурттай бердим. Ынчангаш бодумну аас-кежиктиг мен деп санап чоруур мен, чүге дизе кара чажымдан-на Тываның алдар-аттыг кижилери-биле, эртемденнер, чогаалчылар-биле эдержип, олардан хөйнү көрүп, билип, өөренип алганым дээрге-ле Тоолдаар кырган-ачамның салдары дээрзин улуг хүндүткел-биле сактып чоруур мен”.
Ынчан бичии Ульянаның аас чогаалга сонуургалы база оттуп, сагыш-сеткилинге чоннуң чечен-мергениниң онзагай делегейи ажыттынып эгелээнин боду эскерип каан. Салым-чолунуң каржы бергезинге таварышса-даа, бодунга шын орукту тып, эдеришкен эш-өөрүнүң, чонунуң, ада-иези болгаш чоок кижилериниң деткимче, чагыг-сүмелери ону хей-аът киирип, быжыг туруштуг боорунга улуг идигни, бүзүрелди бергеннер. Ол чуртталганың агымында болуп турар чедимче чок чүүлдерге чидиг айтырыгларны дидими-биле көдүрүп, ону солун-сеткүүлдерге чырыдып бижип келген. Журналистиканың хоочуннары: Кежик-оол Чөреве, Салчак-оол Ондар, Март Кырлыг-Кара, Кодур-оол Оюн, Шоома Даржай база өскелерниң-даа арга-сүмезин дыңнап, канчаар бижиириниң чажыттарынга өөредигни, арга-дуржулганы алганынга өөрүп чоруур.
"Улуг-Хем" сеткүүл ажыттынганда, ооң баштайгы редактору Кара-Күске Чооду турда, Ульяна Маспын-ооловна аңаа бодун шенеп, "Улуг-Хемниң чалгыглары" чогаадыкчы каттыжыышкынга барып турган. Чогаадыкчы оруу оон эгелеп, чоорту республика солуннарынче үнүп, "Эне сөзү" солуннуң бижикчизи болуп, 1990 чылда Тываның херээжен чогаалчылар ассоциациязының кежигүнү болган.
“2018 чылда оглум, кенним төрүттүнген хүнүмде телефон белекке берген. Делегей четкизи ВК-да арнымга калбак чогаалче кирип, бижиттинип эгеле- дим – деп, Ульяна Маспын-ооловна сактып орар. — Ат-сураглыг өгбем Баазанайның адын мөңгежидер ажылдарны кылдым: 1990 чылда тоолчунуң 100 чыл оюн Торгалыг суурга республика чергелиг демдеглеп, 1994 чылда ооң чырык адын Торгалыг көдээ культура клувунга ададып алдым. Эртемденнер-биле эдержип чорааш, кырган-ачам дириг үнүн дыңнап, магнитофондан ыткан тоолун бижижип чордум”.
Ульяна Маспын-ооловна хөй-ле шаңнал-макталдарга төлептиг: 2022 чылда Тыва Республиканың парламентизиниң 100 чыл медалы, 2020 чылда “Шагаан-Арыг хоорайның Хүндүлүг хамаатызы” медаль, 2023 чылда Шагаан-Арыгның 135 чыл медалы, 2024 чылда "Труженику тыла" медаль ооң хөрээн каастап чоруур. Дайынчыларның авалары-биле кызыл кошка база "Ирбистиң" даараныкчылары-биле кады волонтёр ажылдарынга киржип, фронтуга үлүүн киириштиргенинге ол чоргаарланып чоруур.
Ульяна Маспын-ооловна Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, ийи номнуң автору.
Оглу Александр – тускай шериг операциязының дайынчызы. Авашкылар хөй шаңнал-макталдарның эдилекчилери. 2022 чылда Ульяна Маспын-ооловнаның дайынчы оолдарга тураскааткан шүлүүнге сураглыг композитор Наталья Лопсанның "Экер-эрес дайынчылар" деп ниити ыры тарап нептерээн.
2023 чылда "Агы чечээ ажыг" деп баштайгы ному чырыкче үнген. Ооң чурук каасталгазын сураглыг чурукчу Радомир Балган кылган. 2025 чылда "Мочургалар чечектелип турда" деп ийиги ному чырыкче үнген. Бо ийи номну башкы Меңги Ооржак редакторлаан. Ульяна Маспын-ооловнаның дайынчы оглу Александр ном үндүреринге деткикчилээн.
Ульяна Маспын-ооловна амыдыралда хөйнү көрген хоочуннарның бирээзи. Ак биле караның кады чорууру дег, амыдыралының агымында эскерген чүүлүн мынчаар чугаалаар: “Сагышта арткан бир аарышкылыг чүүлдү черле уттуп шыдавас болдум: школага өөренип чораан үелеримде вожатыйлап тургаш, тимуржу отряд-биле чер четпес кырганнарга дузалажып, хөй-ниити ажылдарынга киржип, класстар аразынга соцчарышка тиилээш, Шушенское баар путёвка-биле шаңнаттывыс. Чоруур үе келгенде, ол класстың башкызы өөреникчилерин киирипкеш, мени "Сен чыдып каг. Өске чоннарга сен ышкаш буду чок чартык кижи көргүзеринден ыядыр мен" – дээш, автобус эжиин хаапкаш, мени албайн чоруй барганы – сагыш-сеткилимге аар согугну арттырган. Ынчан кижилер аразында каржы сеткилдиг кижилер база бар-дыр деп чүүл медерелимде арткан.
2013 чылда Беларуссияга "Жди меня" дамчыдылгага кириштим. Чүге дизе мени албайн барган ол башкының чөгенчиг кошкак болган аажы-чаңы меңээ аңаа киржир идигни берген. Николай Островскийниң "Каң канчап катканыл?" деп номунда мындыг одуруглар меңээ улуг күштү берип, чуртталгамның девизи болганын айтыксаан мен: "Кажан сеңээ бергелер таварышса, черле дүжүп бербейн, бурунгаар чүткү".
Амгы үеде Ульяна Маспын-ооловна бодунуң чоргаар хөөнү-биле ажыл-амыдыралын уламчылап, кызыл кош, "Ирбис"-биле фронтуга дузалажып, госпитальдарда дайынчыларга ачы-буян чедирилгезинге киржип, ТШО-да оолдарывыстың тиилелгелиг чанып кээрин бүзүрелдиг манап чоруур аваларның бирээзи. Улуг чуртувус Россия тиилээр, Тиилелге бистии болур!
/ Раиса ОНДАР,
Тываның улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20