Октябрь 30 — политиктиг репрессияларга когарааннар хүнү
1930–1940 чылдарда Тывага болган политиктиг репрессиялар үезинде «контрларны» каяа боолап турганыл? Бо кударанчыг төөгү амдыгаа чедир харыы чок.
1990 чылдарда Чазактан база эрге-хоойлу камгалаар чогуур черлерниң ажылдакчылары «контрларны» боолап турган черден оларның мөчү-сөөгүн тывар дээш, Бүрен ховузун кезек шинчилеп көргеннер-даа... Түӊнелинде, оон чүнү-даа тыппааннар. Чүге дизе элезинниг хову далай ышкаш чалгып чыдар болгай. Ынчангаш ол истелге черлериниң «бажының аарыы» болуп амдыгаа чедир артып калган.
Ам маңаа Улуг-Шоолдуң элезиннеринге «чоннуң дайзыннары, контрларны» боолап турганын каксы бижиир бодадым.
Кандыг-даа кем-херек үүлгедиглери кижилер-биле холбашкан болур. Ынчангаш Улуг-Шоолга боолаашкыннарның херечилерин чугаалаарга мындыг.
1939 чылдың беш айда Санчай (Оюн) Балчыма оглу Сүлдем-оолдуң ада-иези, акылары Ээрбектен Улуг-Шоолга, Оюн Аваа, чылгычы чолдак Эрби сугларның аалдарының чоогунга көжүп келгеннер. Улуг-Шоол ынчан көшкүн аалдар чайлаглаар шынаа турган.
Ол шагда үстүнде Сүлдем-оол честей сес харлыг тургаш, акылары Биче-Дагба, Улуг-Дагба олар-биле хой кадарып чорааш, «контрларны» Улуг-Шоолдуң Маңган-Элезинге, Чолдак-Терекке боолап турда, каш-даа көргенин меңээ чугаалаан.
Ынчаарга 1938 чылда «контрреволюсчулар», «япон империалистерниң, илчирбелиг ыттары» ТАР Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы Сат Чүрмит-Дажыны, ТАР Биче Хурал Президиумунуң даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оолду, ТАР Күрбанкызының даргазы Оюн Данчайны база ТАР-ның Бир дугаар Күрүне прокурору мээң даайым Кара-Сал Бириңлейни дээш шупту 9 кижини Улуг-Шоолдуң Маңган-Элезинге боолааннар. А 1941 чылда «контрреволюсчу» дээш Барыын-Моолга Хомду дайынынга киришкен мээң кырган-ачам Манчын-Мээреңни (Банчен-Мээрең), латинчиткен бир дугаар тыва бижиктиң үндезилекчизи акым Монгуш Лопсаң-Чимитти база Улуг-Шоолга боолааннар чадавас. Чүге дээрге ол шагда Кызылдан кээр машиналар оруу Таңды, Эрзин, Тесче база барыын кожууннарже Хүрже-Дааның эдээ-биле чоруур турганнар. Шак моон Бархан-Даа ырак эвес. Ынчангаш Улуг-Шоолче баар орук НКВД-ниң «ногаандыктарынга» (баш кезикчилери) эптиг бооп турган-дыр.
Шак ынчаар Улуг-Шоол ховузунга, та чеже кем-буруу чок актыг кижилер амы-тынындан чарлып, бооладып өлүрткен.
Үстүнде ханныг репрессияларның киржикчилери кандыг-даа харыысалга албааннар. Олар Тывага политиктиг шаажылалдардан өске чүдүлге-даа, хоойлу-дүрүм-даа чок чурттап чорааннар.
Шулуу КАРА-САЛ, иштики херектерниң хоочуну.
“Шын” №85 2024 чылдың ноябрь 6