Ада-ие өгбелериниң бойдустан бүткен чаяалгазын чонга чедирип чораан ачы-буянын Станислав Серенот башкы салгаан. Ачазының төрел аймаа хам ук-салгалдыг. Авазының угунда чамдык улузу хүрээге өөренип алган эртем-билиглиг. Улуг өгбези Кыргыс Нава-Хелиң Чычыынак-Демчи кешпи доорумбу ат четкен, шыырак эртемниг лама. Шагаан-Арыг чоогунга турган Ээр-Хавак хүрээзиниң Камбы-ламазы чораан.
Станислав Серенот 1973 чылда Кызылдың эмчи училищезиниң фельдшер салбырын дооскаш, Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурнуң фельдшер-акушер медицина пунктузунуң эргелекчизинге, оон кожууннуң төп эмнелгезинге дүрген дуза салбырынга ажылдаан.
1976–1981 чылдарда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң биология-химия факультединге өөренип тургаш, биология эртеминиң кандидады, башкызы Э.Т. Конгарның удуртулгазы-биле эм оъттар шинчилеп эгелээн. Институтту доозарда, «Эм үнүштер. Тываның ховар болгаш чидип бар чыдар үнүштери» деп диплом ажылын камгалаан. Улуг-Хемниң Хайыракан ортумак школазынга биология, химия башкылап, 10 чыл ажылдаан. Башкылап тургаш, элээн хөй эм үнүштерни шинчилээн. Ооң-биле кады тибет медицинаны өөрениринче болгаш шинчилээринче хандыкшып кирген.
1990 чылда кыдат эмнээшкинниң чөөн чүк медициназының курстарын чедиишкинниг дооскан. Ол-ла чылда Улан-Удэге ССРЭ-ниң буддистериниң 10-гу съездизиниң ажылынга киришкен. 1991 чылда Хайыракан суурга чонну хүлээп ап, улусчу эмнээшкинни чорудуп эгелээн. Ине-биле эмнээшкинниң кыдат аргаларын ажыглап эгелээн баштайгы тыва эмчилерниң бирээзи. 1990 чылдарның ортаа үезинде С. Серенот башкының буянныг салым-чаяаны чонга сурагжый берген.
1994 чылда Тываның бирги Камбы-ламазы Казак Оругдаевич Сандактың чалааны-биле Кызылга чон хүлээп алыр оран-саваны ажыткан. Тибет медицинаның доктору Сунгарын Цеденхуунуң Бурятияга өөредилге курстарынга тибет эмнээшкинниң билиглерин 1996 чылда чедиишкинниг шиңгээдип алган. Бодунуң ажыдып алганы «Даши Чойнхорлинг» (Буянныг өөредиглер төвү) дуган-бажыңга чонну хүлээп, комплекстиг улусчу эмнээшкинниң бот-тускайлаң методиказы ёзугаар ачы-дуза чедирип, сөөлгү хүннеринге чедир ажылдаан.
Тываның шупту кожууннарының чурттакчылары болгаш хакас база орус омактыг кижилер-даа эмнедир дээш, башкыга кээп турганы ооң ачы-буянының, ат-сурааның херечизи.
Башкының меңээ белекке берген номнары бар. 2009 чылда чырыкче үнген, эм оъттарны арга-эзим, шынаа-шат, тайгада үнген черлеринден танып, билип, тып алырын, тыва, тибет, кыдат чоннар канчаар ажыглаарын тайылбырлап бижээн. «Тыва улусчу эмнээшкин» деп номун улуг эртем ажылы-дыр деп үнелээр чордум. Бо ном кижи бүрүзүнге үнелиг, ажыктыг болуру чугаажок.
2016 чылда үнген «Шаандагы тыва ламаларның болгаш хүрээлерниң төөгүзү» номда шагдагы хүрээлерниң чуруктарын болгаш хөй ламалар дугайында сактыышкыннарны, төөгүлүг чугааларны, ламаларның чуруктарын киирген. Бо ном эвес болза, шагдагы эртем-билиглиг ламалар ол хевээр уттундура бээр турган. Ынчангаш бо ном ховар болгаш үнелиг. С. Серенот башкы дыка үнелиг, ховар 17 номну бижээн, улуг чогаадыкчы ажылды кылган.
«Чжуд Ши» — тибет медицинаның хажыттынмас дүрүмнери» деп 3 томнуг номну тыва дылче очулдурган. Чөөн чүк чурттарының медициназының тибет схема-чуруктарлыг, аарыглар болгаш рецептура дугайында бөдүүн тайылбырларлыг номнарның очулгазын ТР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, биология эртеминиң доктору Чойган Самбыла редакторлааш, бодунуң санал-оналын, ажыктыг үнелелин берген.
Хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржирин С.К. Серенот буянныг чорук деп санаар чораан. Хүрээлер болгаш дуганнар тудуунга эвээш эвес үлүүн киирген. Хайыракан суур чоогунда орук кыдыында «Үш ыдыктар» деп үш бурганның овурун 2016 чылда чоннуң демин кадып кылдырткан.
Эмчи лама өгбези Кыргыс Нава-Хелиңниң ажылдап чорааны Ээр-Хавак хүрээзи турган черде эмчи бурганы «Манланы» болгаш өөрлеш комплексти өг-бүлези, чоок төрелдери-биле дерип кылган. Шагаан-Арыгдан ырак эвесте Белдир-Кежии деп черде, барыын кожууннарже баар орук кыдыында ол ыдык черге эрткен-дүшкен улус барып, чүдүп-тейлеп, ёзулал эрттиргилеп, сагыш-сеткилин оожургадып ап турар. Улуг-Хемде Хайыракан дагны долгандыр «Хороо» шажын ёзулалдыг турисчи маршрутту С.К. Серенот үндезилээн.
С.К. Серенот «Тыва Республиканың кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы» база «Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы» хүндүлүг аттарның төлептиг эдилекчизи. ТР-ниң “Шылгараңгай күш-ажылы дээш» база «Россия биле Тываның чаңгыс деминиң 100 чылы» медальдар-биле шаңнаткан. «Күш-ажылдың хоочуну» биле «Улусчу чаңчылдарның камгалакчызы болгаш нептередикчизи» деп хөрек демдектериниң эдилекчизи. Ниити ажыл стажы 52 чыл, 32 чылды чоннуң сагыш-сеткилин, мага-бодун арыглаарынга, ачы-дуза чедиреринге бараалгаткан. Улуг лама-башкывыстың чырык ады чонунуң сагыш-сеткилинге дириг артар.
Өөнүң ишти Нина Даш-ооловна-биле 50 чыл дургузунда бот-боттарынга дузалажып, эп-найыралдыг эгин-кожа чурттаан. Үш кыстың, бир оолдуң төлептиг ада-иези. 2017 чылда 45 чылдаанында «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медаль-биле шаңнаткан. Нина Даш-ооловна ортумак эмчи база дээди башкы эртемниг. Ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр кижизидип, эртем-билигге чедирип, амыдыралдың делгем оруунче углап, өглеп-баштап алган буянныг ие. Нина Даш-ооловна Россияның, Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү. Дөрт шиини бижээн. «Өшпээн ынакшыл» деп шии биле моно-шиини Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының сценазынга тургускан. Өвүр кожууннуң Торгалыг база Дус-Даг суурларының көдээ Культура бажыңнарынга дөрт шиини салган. Ол ышкаш аас чогаалы, чечен чугаалар, шүлүктер кирген алды брошюраны чырыкче үндүргүлээн. Өөнүң ээзиниң шупту номнарының баштайгы номчукчузу, үнелекчизи, корректору.
Улуг уруу Салбакай психолог эртемниг, дуган-бажыңда лама башкының дузалакчызы, сүме айтырып келген улустуң чүк уг-шии, чурагайын көрүп бээр.
Саглай уруу сайгарлыкчылап ажылдап чораан. Ачазының чагыы-биле Санкт-Петербургта Россияның буддистериниң төвүнге тибет медицинаның дээди эртемин чедип алган.
Уруу Саглаш терапевт эмчи, Кызылда ажылдап чоруур. Ажы-төлү шупту өг-бүлелиг, ажы-төлдүг, эки чурттап чоруурлар. Оглу Сайдаш Станиславович улуг лама башкы, адазының оруун изээн төлептиг салгакчызы. Баштай Индияга хүрээге өөренген, оон Бурятияның Иволга университедин кызыл дипломнуг дооскан, дээди эртемниг лама башкы. Ачазының үндезилээни «Даши Чойнхолинг» дуган бажыңда чонга ачы-дуза чедирип олурар.
Чонунга буянны чедирип чораан лама С. Серенот башкының өг-бүлезинге чедиишкинни, кадыкшылды Өг-бүле болгаш кадыкшыл чылында йөрээдим.
Дегут ДЕМЧИК,
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21