УЛУСЧУ ИНИЦИАТИВАЛАР ЧЫЛЫ

Чедиишкиннер

2021 чылды Улусчу инициативалар чылы кылдыр чарлааны Тываның чурттакчы чонунуң аразынга ажыл-агыйжы чалгыгны көдүрген деп болур. Улусчу инициатива чылының алыс идеязы тус черниң чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазынга эргежок чугула апарган ажыл-херектерни чоннуң бодунуң санал-оналы, арга-сүмези болгаш киржилгези-биле чогудуп бүдүрери дээрзин кижилер билип, боттарының чурттап турар черинге херек чүүлдерни кылып алырынга идепкейлиг болганнар.

Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурнуң чурттакчыларының инициативтиг бөлүү Уургайлыг аржаанны чаагайжыды тударының төлевилелин саналдааннар. Чүге дээрге Уургайлыг аржаан республиканың чурттакчыларының чайгы үеде дыштаныр, кадыының байдалын экижидип алыр черлериниң бирээзи апарган. Бо аржаанга Кызыл хоорайның, Таңды биле Кызыл кожууннарның чурттакчылары чылдың-на чайын хөйү-биле дыштанып кээп турарлар. Уургайлыг аржаанга шоргаларны немей шөер, аржаанга шаптанырының өрээлдерин кылыр, чылыг бажыңнарны болгаш оюн-тоглаа шөлдерин немей тудар дээш өске-даа ажылдарны ол төлевилелге кииргеннер.

Барыын-Хемчик кожууннуң Бижиктиг-Хая суурнуң чурттак­чыларының инициативтиг бө­лүү суурдан ырак эвеске “Чиң­гис-Хаанның оруу” турис­чи комплекс­ти тударының төлевилелин саналдаан. Чүге дээрге Бижиктиг-Хая сумунуң девискээринде эрте-бурунгу даш көжээлер, базырыктар эвээш эвес. Бижиктиг-Хаяның даштарында эрте-бурунгу чурукчуларның оюп соктаан чуруктары бар. Бижиктиг-Хая боду археологияның камгалалдыг объектизи. “Чиңгис-Хаанның оруу” турисчи комплекстиң тө­левилели ёзугаар Бижиктиг-Хаяга “100 ламаның этно-мөөрейин”, этно-хөгжүмнүң улус­тар аразында фестивалын чылдың-на эрттирип, “Кижи-Көжээ – Бижиктиг-Хая” турисчи маршрутту тургузуп болур.

Мындыг янзылыг солун улусчу төлевилелдер элээн хөй, ынчалза-даа оларның аразындан чурттакчы чоннуң амгы үеде хереглелдеринге кончуг чугула төлевилелдерни шилип алыры кол болбайн аан.

Каа-Хем кожууннуң Көк-Хаак­ка ногаа аймаан тарып өстүрер болгаш болбаазырадыр цехти тургузары, Сизимге ту­ризм болгаш аңныыр ажыл-агыйының белеткел пунк­тузун ажыдары дээн ышкаш чамдык төлевилелдерни сайгарлыкчы чорукту деткиириниң программалары, социал контракт ёзугаар боттандырып болурун улусчу инициативаның төлевилелдерин сайгарып тура, демдеглеп каанын айтып каары база артык эвес.

Чурттакчылыг 95 черге чыыш­тар эрткен, 161 улусчу ини­циативаларны чон идип үндүрген. Чоннуң хуралдарының үезинде колдуунда тус черниң амыдырал-чуртталгазынга чугула херек ажыл-херекчи төле­вилелдерни кижилер деткип турганнар. Олар дээрге чурттакчы чоннуң суг-биле хандырылгазын экижидип, суурларда кудуктарны септээри болгаш чаа кудуктарны немей кылыры; чоннуң амыдырал-хандырылгазынга эргежок чугула биче бүдүрүлгелер – дааранылга ательелерин ажыдары, чунар-бажыңнарны септээри; чурттакчы чоннуң мал-маганын эмнээр ветеринария пунктуларын тургузары; малдың санитарлыг чуулдазын чорудар улуг оңгачаларны тудары; аржаан­нарны чаагайжыдары дээш оон-даа өске. Кончуг чугула чидиг социал айтырыг – чурттакчылыг черлерниң чонун суг-биле хандырылгазын экижидериниң төлевилелдери эң хөй болган.

Шилилге

Улусчу инициатива чылында боттандырарын саналдаан ажылдарның саны дыка хөй болган. Оларның шилилгезин су­мулардан эгелээш, Тыва Рес­публиканың Чазааның деңне­линге чедир чоруткан. Эң дээре улусчу инициативаларны дараазында негелделер ёзугаар шилип алган: төлевилелди тус черниң чурттакчыларының хөй кезииниң деткээни, ону боттандырганындан чурттакчы чонга ооң ажык-дузазы, төлевилелди боттандырарынга херек акша-хөреңгиге бодунуң үлүүн төлевилелди саналдап турар таланың долузу-биле кииргени.

Кожууннарның шилилге комиссияларының саналдап кииргени эң дээре улусчу ини­циативаларны республика ко­мис­сиязының кежигүннери бүгү талазы-биле сайгарып көргеш, дараазында он ийи улусчу тө­ле­вилелдерни боттандырып чо­рудар деп түңнелди үндүрген.

1. Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурнуң “Суг – бүгү дириг бойдустуң эгези” төлевилел;

2) Өвүр кожууннуң Солчур суурнуң “Чунар-бажыңның капитал септелгези” төлевилел;

3) Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг суурда “Суг – амыдыралдың дөзү” төлевилел;

4) Бии-Хем кожууннуң Ха­дың суурда «Стадион тудуу” төлевилел;

5) Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суурга “Алдан-маа­дырларның баштыңы Самбажыкка тураскаал тудары” төлевилел;

6) «Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурнуң чурттакчы чонун суг-биле хандырары» төлевилел;

7) «Тере-Хөл кожууннуң Тал суурга эвээш комплектилиг эге школаның тудуун доозары бол­гаш ажыглалга киирери»  төлевилел;

8) Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суурга “Суг – хөгжүлдениң эгези” төлевилел;

9) Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурга “Чедингир суг” төлевилел;

10) Чаа-Хөл кожууннуң Шанчы сумузунга “Суг – чуртталга” төлевилел;

11) Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунга “Мастерлер төвү” (коворкинг-төп)” төлевилел;

12) Ак-Довурак хоорайда «Хөй-ниитиниң чунар-бажыңын септээри” төлевилел.

Шилип алдынган төлеви­лелдерниң аразында суур­лар­да чурттакчы чонну суг-би­ле хандырарының төле­вилел­дериниң саны хөй болган. Оларны көвүдедир шилип алганының чылдагааны билдингир. Суг кижиниң хереглелинге эң чугула чүүл. Суг чокта – чуртталга чок. Суурларның суг-биле хандырылгазын экижидери кижилерниң чүгле хүн бүрүде хереглелинге эки болурундан аңгыда, бажыңнар чанында огородтарга ногаа аймаан тарып өстүреринге, хууда мал болгаш куш ажыл-агыйын тударынга, ооң уламы-биле ажы-төлдү күш-ажылга өөредиринге болгаш чаңчыктырарынга кончуг салдарлыг. Ажыл-агыйжы ада-иелерниң ажы-төлүнүң хөй кезии эрес-кежээ уруглар, оолдар дээр­зи билдингир-ле болгай.

Боттандырганы

Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурнуң “Суг – бүгү дириг бойдустуң эгези”, Бии-Хем ко­жууннуң Сесерлиг суурда “Суг – амыдыралдың дөзү”, «Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурнуң чурттакчы чонун суг-биле хандырары», Тес-Хем ко­жууннуң Берт-Даг суурга “Суг – хөгжүлдениң эгези”, Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурга “Чедингир суг”, Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы сумузунга “Суг – чуртталга” төлевилелдерни шуптузун боттандырган. Оларны амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-ижинге чүү хире ажыктыг кылдыр ажыглаары ол суурларның чурттакчыларының боттарындан хамааржыр. Чижээлээрге, “Улусчу картофель” төлевилелге үстүнде ады үнген суурларның чурттакчыларының киржилгези улам идепкейжиир, морковь, помидор, огурец дээн ышкаш ногаа аймаан тарып өстүрери көвүдээр деп идегеп болур.

Чурттакчылыг черлерниң суг-биле хандырылгазын Улус­чу инициативалар төле­вилелдеринден аңгыда, Тыва­ның Баштыңы Владислав Ховалыгның федералдыг төптен 2021 чылда алган 1,5 миллиард рубль акшаның күсели-биле база экижиткен. Республиканың 28 суурунга 39 суг колонказын черни өрүмнеп тургускан, кудуктардан хоолайларны бажыңнар чанында огородтарже шөйүп чоруткан. Бо ажылдарга 17 миллион рубль акшаны чарыгдаан.

Суурларда суг агып, огородка чемишчидилгеге ажыглаар мал өдээ херимнер иштинде төктүп чыдар, картофель болгаш ногаа аймаа тарыыр шөл чер ажа-даа болза, тываларның огород ажылынга хирелиивис кончуг, бажыңнарывыс девискээ­рин чашпан долдур өзе берген турар – чөгенчиивис аажок.

Улусчу инициативалар чы­лында тус черниң чурттак­чы­ларының саналдааны, социал ужур-дузалыг, чоннуң хүн бүрүде хереглелинге кончуг чугула Өвүр кожууннуң Солчур суурнуң “Чунар-бажыңның капитал септелгези”, Ак-Довурак хоорайда «Хөй-ниитиниң чунар-бажыңын септээри” төлевилелдер боттанган.

Онзагай төлевилелдер

Суурларның чурттакчы чонунуң хүн бүрүде амыдырал-чуртталгазы-биле холбаалыг “Чунар-бажың септелгези” дээн ышкаш социал ужур-дузалыг төлевилелдерден элээн ылгалдыг төлевилелдерни Улусчу инициативалар чылында боттандырганы солун.

Кадыр-берт тайга-сыннар ажыр чыдар Тере-Хөл кожуунда тус черниң чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазының байдалы белен эвес, ажыл-агыйны-даа чорудары элээн берге девис­кээр. Ынчангаш тере-хөлчүлер ажыл-ишке кызымак, шудургу чон. Балыктыг-Хемде Тал суур­жугаш кожуун төвү Кунгуртуг суурдан  ыракта чыдар. Бо суур чаа-ла туттунуп, хөгжүп турар болгаш, өг-бүлелерниң ажы-төлү Кунгуртуг школазынга өөренир, төрелдериниң өг-бүлелеринге азы интернатка чурттаар ужурга таварышканнар. Тал суурнуң чурттакчылары эге школаның бажыңын тударын, аңаа ажы-төлүн өөредирин шиит­пирлеп алгаш, ону боттарының күжү, акша-хөреңгизи-биле тудуп кирипкеннер. 2021 чылды рес­публикага Улусчу инициа­тивалар чылы кылдыр чарлапканы оларның сорулгазы-биле дүгжү берген. «Тере-Хөл кожууннуң Тал суурга эвээш комплектилиг эге школаның тудуун доозары болгаш ажыг­лалга киирери» төлевилелди ажылдап кылгаш, төлевилелдиң акшаландырыышкынынга кии­риштирер боттарының үлүү 200 муң рубль акшаны чыггаш,  улусчу инициативаларны шилиир республика комиссиязынга боттарының төлевилелин киир­ген. Өске төлевилелдерден бир янзы ылгалдыг, алыс эгезинде-ле улусчу тудуг, чүгле Тал суурнуң эвес, а Тере-Хөл кожууннуң хөгжүлдезинге көс­кү салдарлыг боор бо төле­ви­лелди комиссияның кежи­гүн­нери чаңгыс үн-биле деткээн­нер. Улусчу инициативалар чылының акшаландырыышкыны, боттарының болгаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимче акша-хөреңгизи-биле суурнуң чону эге школаның бажыңын тудуп дооскан, 2021 – 2022 өөредилге чылы Тал эге школазынга ажыт­тынган, эге класстарның өөре­никчилери чаа школада өөренип турар. Кайда ажы-төл, школа бар-дыр – аңаа амыдырал хөгжүүр.

Сүт-Хөлдүң чонунуң амыдырал-чуртталгазында, ажыл-ижинде дарый боттандырары негеттинип турар сорулга­лар бар-даа болза, тыва улус­туң эрес-маадырлыг чо­руу­нуң, хосталгага ынаа­ның ба­за бир сүлде-сүзүү алдан-маа­дырларның баштыңы Самбажыкка тураскаалды Алдан-Маадыр суурга тургузар деп шиитпирлээн, бо талазы-биле ажылды эгелей берген. Улусчу инициативалар чылын чарлааны тураскаалды тудуп тургузарынга ачы-дуза болган. Ажыы-биле чугаалаар болза, “Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суу­рунга алдан-маадырларның баштыңы Самбажыкка турас­каал тудары” төлевилел херек кырында шагда-ла белен турган. Ону документ кылдыр бижип, шилилге комиссиязынга киирген. Солун төлевилел шилиишкинни илдик чокка эрткен. Улусчу инициативалар чылының ачызында, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле тураскаалды тургузарынга херек 2 миллион рубль акшаны федералдыг дуза акшазындан үндүрүп берген, 400 муң рубльди кожуун бюджединден үндүрген, 200 муң рубль акшаны чурттакчы чон чыгган. “Демниг сааскан теве тудуп чиир” дээн ышкаш, Самбажыкка тураскаал­ды Улусчу инициативалар чылында тургузуп, ону 2021 чылдың декабрь 4-те ажыткан. Ооң байырлалынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киришкен.

Бодарап-ла турзун!

Чоннуң бодунуң эгелекчи чоруу сөөлгү үеде көскү апарган. Эң-не угаангыр-сагынгыр, шимченгир кижилер боттары төлевилелдерни ажылдап кылып, оларны чедиишкинниг камгалап, грантыларны ойнап ап, чер-чуртунга, чонунга ажыктыг чүүлдерни организастап турар. Чижээлээрге, 2020 чылдың август айда болуп эрткен республика чергелиг аныяктар шуулганынга Барыын-­Хемчик кожуундан Айы­ран Күжүгет «Күзелдерниң чадазы» төлевилелди чедиишкинниг камгалаан. Республиканың Өөредилге яамызындан 2020 чылдың декабрь айда 119300 рубль акша деткимчени алган. Ол акша-биле Үттүг-Хая деп онзагай черже кокпаны тудуп эгелээн. “Күзелдерниң чадазы” чоннуң тудуу апарган деп чугаа­лап болур. Эң ылаңгыя аныяктар аңаа идепкейлиг киришкен. Чоннуң немей чыгган акшазы, материалдыг деткимчези-биле “Күзелдерниң чадазын” тудуп дооскан. Үттүг-Хаядан Хемчиктиң чараш-каас бойдузун аян-чорукчулар магадап көөр аргалыг апарган. Бо төлевилел Тывага туризмни хөгжүдеринге база бир чада болган деп болур.

Чаа-Хөлде Сүме дагның ужунга хаяга оюп кылган Авыда бурганның эрте-бурунгу овур-хевириниң хоолгазын Сүме дагның бедиинде хаяга оюп кылып,  аңаа чедир чаданы туткан. Ооң соонда ол черни чон “Бурган-Даа” деп адай берген. Амгы үеде “Бурган-Даа” чүгле Чаа-Хөл кожууннуң эвес, а бүгү Тываның шажын-чүдүлге болгаш турисчи ужур-дузалыг онзагай булуңу апарган. Эң ылаңгыя чайын Бурган-Даандан Чаа-Хөл кожууннуң делгемнериниң каас-чараш бойдузун, Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырының хөөлбээн көрүп, ооң чылыг суунга эштип, дыштанып ап болур.

Тус черниң чурттакчылары болгаш эрге-чагыргазы маңаа аян-чорукчулар баазазын тургузуп, туризмни хөгжүдер планныг.

Чонувустуң эгелекчи чоруу улам-на бодарап-ла турар болзун!

Шаңгыр-оол Моңгуш.