Тос-карак (чажыг ыяжы) — тайга-таңдызынга, тос дээр, Долаан бурганынга чалбарып, чаагай күзээшкин кылып азы өршээл-хайыра дилеп чалбарыырда, ак сүт өргүүр, ыяап-ла сандан ыяштан кылыр ыдыктыг эдилел. Ооң тудазынга ак-көк кадак азы чаламалар баглаар. Тос-карактың 9 караа шупту ужурлуг, 9 чүктү сүзүглеп турар, оларның 8-и черде, а ортузунда 9 дугаары тос дээрни, долаан бурганны айтып турар. Ынчангаш ак сүттү үстүү дээрлерже өргүүр ужуру ында.
Сандан ыяш (сандаловое дерево) — Будда шажынында бир сүзүглелдиг үнүш. Ол Индияның мурнуу чүгүнде база далай ортулуктарында үнүп турар мөңге ногаан улуг эвес (10 м хире) үнүш.
Ону колдуунда хүрээ, дуганнар дериг-херекселдери кылырынга ажыглаар. Тывага Кыдат, Моол дамчыштыр эккеп турган. Ооң-биле шаанда тос-каракты (чажыг), өске-даа сүзүглелдиг эдилелдерни, хөгжүм херекселдерин (бызаанчы) чазап кылыр.
Тел ыяш — чаңгыс дөстен үнген аңгы-аңгы аймак үнүштерни тел ыяш дээр. Чижээ, бир дөстен дыт, шиви, хадың-даа үнүп келген болгулаар. Тел ыяш — ужурлуг үнүштерге хамааржыр, ынчангаш ону чыл санында чай эгезинде дагыыр.
Тел бызаа — оглу өлүп калган инекке өске инектиң (оглун тоттурбас, кыраан азы сүдү чегей) бызаазын алзып өстүрери. Тел бызаа кончуг семис-шыырак болур. Ооң ужун чажындан аъш-чем муңзавас, шыдал-быралыг өгге өскен уругларны “тел бызаа дег өскен” дижип чугаалажыр.
Чап ЧҮЛДҮМНҮҢ
«Улусчу педагогикага ажыглаар чамдык сөстерниң, ужурларның чижек тайылбыры» деп номундан.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15