Май 28-29 хүннеринде Кызыл хоорайның Аныяктар өргээзинге республикага ооң мурнунда кажан-даа болуп көрбээн Bazаar art-shopping азы «уран чүүл дег садыглаашкын» деп делгелгени Эльвира Камаа, Лаванда Кунаа, Саяна Кара-оол, Альмира Сенди идепкейжи дөрт аныяк кыс организастап эрттирер. Боттарының ус-шевер салым-чаяаны, карак кызыл ажылгыры-биле кандыг-ла-бир бараан аймаан боттары кылып-бүдүрүп, садып-саарып турар чаңгыс чер-чурттугларывысты “чырыкче үндүрери” – ук хемчегниң кол сорулгазы. Ынчангаш “Шын” солуннуң номчукчуларынга шак бо солун хемчегниң чогаадыкчылары, хей-аът киирикчилери болгаш киржикчи маадырларының дугайында таныштырар ажылды уламчылаар-дыр бис.
Тыва – ийи дугаар чуртум апарган
Эльвира Камаа. Шак бо аныяк чараш кыс акы-дуңма Бурят Республиканың найысылалы Улан-Удэ чурттуг. Үш ажы-төлүнүң адазы тыва оолга дужа бергеш, өг-бүле тудар деп шиитпирлээш, ынак эжин эдерип Тывага чедип келген. Оон бээр он чеди чыл шуужуп эрткен. Аныяк өг-бүлениң улуг кызы 11 класс, ортуну эге школаны доозуп турар. Хеймереги – уруглар садында. Эльвира 12 чыл ажыг сайгарлыкчы болуп ажылдап чоруур.
«Эскереримге, Кызыл хоорайда эки талаже өскерлиишкиннер хөй-дүр. Ол бүгүнү хөй чылдар дургузунда хайгаарап келдим. Тыва – мээң ийи дугаар чуртум апарган болгаш, ол бүгүге өөрүүр-дүр мен» – деп, Эльвира чугаалады.
Сайгарлыкчы салымныг
12 чыл дургузунда сайгарлыкчы болуп ажылдааш, дыка хөй шиитпирлээри берге айтырыглар-биле Эльвира «үскүлежип» чораан. Баштай «Шамбала» дээр суши-бар ажыдып алганнар. Ынчан Тывага шак ындыг барлар эвээш турган. Аныяктарның-даа, улуг-даа улустуң дыштаныр бир ынак чери ол турганын сактыр боор силер. «Шамбала» эрткен чылын хагдынган. Тывага хагдынза-даа, Красноярск крайның Минусинск хоорайда салбыры ам-даа ажылдап турар.
«Кызылга хамчык аарыг үезинде хөй-ле кызыгаарлаашкыннар ажылывыска нарын байдалды тургускан. А Минусинск хоорайга кызыгаарлаашкыннар ол хире шыңгыы эвес турган, кафелер безин хагдынмаан, чүге дизе Росхереглелхайгааралдың айыткан негелделериниң доозазын кафениң ээлери-даа, ажылдакчылары-даа, чемненип келген чон-даа шыңгыы сагып турган» – деп, Эльвира тайылбырлады.
«Чылыг» белектер
«Шамбаладан» аңгыда, Кызыл хоорайда аныяк кыстың база бир ынак бизнези бар – «Алексеевский» садыг-саарылга төвүнде «Чайная лавка» деп шай саңы. Ында шай, кофе дээн ышкаш суксун аймаан болгаш шайга чиир чигирзиг чемнерни чараштыр хаптааш, садып турар.
Ынчангы «Шамбаланы» чоннуң үглеп турганы дег, бо саңда база кижи үзүлбес. Эмчилерге, башкыларга, эш-өөрүнге, коллегаларынга, ада-иезинге, чоок кижилеринге белен кылдыр чаагай шайлардан болгаш кофелерден тургустунган «чылыг» белектерни моон садып ап болур. Чылыг дээн чылдагааны болза, шайны-даа, кофени-даа чылыы-биле ижер болгай.
Бизнеске хамаарыштыр хууда бодалдары…
Кызылга чаа эгелеп чоруур сайгарлыкчыларга бизнес ажыдары, ону шуудадып алыры дыка берге. Чижээлээрге, «Алексеевский» садыг-саарылга бажыңынга садыг ажыдар дээн болза, садыг ажыдар оран-саваны ыяап-ла садып алыр. Ол хирезинде ай санында арендазын база төлээр. А соңгаар улуг хоорайларда ындыг эвес. Оран-сава садарынче чарыгдал кылбайн, арендазын төлээр дугайында дугуржулга-керээ чарып алыр ол-ла. Улуг хоорайларда аренда өртээ Кызылга көөрде, бичии аар, ынчалза-даа бизнести эгелээрде, оран-сава садып, мөөң чарыгдал кылбайн барып болур дээрзин Эльвира чугаалаар болду.
Уран холдуг шеверлер хөй
Бажыңында бир-ле тускай солун кылыглар бүдүрүп эгелээн сайгарлыкчыларга бүдүрүп алган кылыгларын садып-саарып алыры дыка берге. Чүге дээрге кайда-даа аренда өртээ аар. Бичии ажылдап алган орулгазын аренда өртээнче үндүрүптерге, харааданчыг болгай. Чижээлээрге, бажыңында суг-чинчи дизип олурар, чымчак ойнаарактар даарап турар, садка салыр эт-сеп кылып турар кижи кылып алган бараанын делгеп садарынга херек оран-сава өртээ төлеп шыдавас. Вайберге, "ВКонтакте" дээш өске-даа социал четкилерге салып, садып болур арга бар. Ынчалза-даа кижи бүрүзү социал четкилер-биле дораан «өңнүктежи» бербес болгай. Эльвираның таныыры биче бүдүрүлгелиг шеверлер хөй. Оларның кылып турар ажылдарын чүгле чоок-кавызында улус билир, а бүдүн Тыва билбес болур. Оларга дузалажыксаан сеткилинден делгелге организастаар деп бодал төрүттүнүп келирге, бир-ле дугаарында Лаванда Кунаага чугаалаан. Эльвираның эжи Лаванда чурукчу-даа, сайгарлыкчы-даа чогаадыкчы кижи. Альмира Сенди, Саяна Кара-оол база кыстарга катчып келген. BAZАAR ART SHOPPING деп хемчегниң эгези ынчаар салдынган.
Тоолчургу оранга кире дүжер
Делгелгеге столдар шуптузу дөмей шывыгларлыг болур. Организакчы кыстар тускай форма кедип алыр. Аңаа янзы-бүрү мастер-класстар эрттирер. Чижээлээрге, Арат деп мастер дойдан сава кылырын көргүзер. Күзелдиг улус боттары кылып шенеп база болур. Азы мастерниң телефонун ап алгаш, ооң соонда харылзажып, өөренип алыр арга база бар. Бир столга уруглар суг-чинчи дизерин өөредир. Чөөн чүктүң улузунуң самынга безин мастер-класс эрттирери планда көрдүнген.
«Бистиң күзеливис – делгелгеге келген аалчылар бир-ле дыка чараш улуг хоорайда келген дег апаар кылдыр кылыксап турар бис. Ынчангаш делгелге үезинде ыры-хөгжүм безин тускай болур» – деп, Эльвира дыңнатты.
Тоолчургу оранга кирип келирге, эт-сеп, аксессуарлар, идик-хеп, чымчак ойнаарактар "кудумчузу" дээш аңгы-аңгы "кудумчулар" бар болур. Валерия Елсукова биле Степа Монгуштуң амданныг пиццалары база турарын сагындырды. Олардан аңгыда, чаа эгелеп чоруур, солун, аныяк сайгарлыкчылар база хемчегге киржиринге белеткенип турар. Тоолчургу оранның кудумчуларының эң ындынга Bazaаr art-shopping хемчегниң организакчыларының бирээзи – Саяна Кара-оолдуң амданныг чемнериниң баартагы турар. Чурукка тырттырар тускай үш аңгы булуңну база кыстар белеткеп турар.
«Эгелеп алган ажылывыс бодувуска безин аажок солун апарды. Сөөлгү үеде ооң-биле чурттап тур бис» – деп, Эльвира өөрүшкүзү-биле үлешти.
Улуг хоорайларда сезон санында мындыг делгелгелер болуп турар. Тывада уран шеверлерни деткиир күзелдиг болгаш, эрттирикчилер өске регионнарже чалалгалар чорутпааннар. Делгелгеге киржир күзелдиг стилист болгаш нумеролог бар болза, адаанда айыткан дугаарже долгааш, билип ап болур.
«Уран шеверлеривистиң аразында эр улустуң ажылын кылып турар аныяк херээжен кижи бар. Ол Сукпак суурда чурттап чоруур. Ооң кылып турар ажылы өскелерден ылгалдыг – сесерликке салыр эт-сеп. Чагыг киирип турар садып алыкчылары безин бар кижи» – деп, Эльвира делгелгениң бир киржикчизи-биле таныштырды.
BAZAАR ART-SHOPPING делгелгениң киржикчизи
Салгал дамчаан шевер Чечена Ондар 4 ажы-төлдүң авазы. Бичии оолдары школачы ийистер. Чечена Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын дооскаш, школага башкылап чораан. Дун уруу сөөлгү курсту доозуп турда төрүттүнген. Ийи дугаар уруун азырап олургаш, Чечена даараныр черге өөренип алган. Идик-хеп даараар чагыгларны база хүлээп турар. Чоокта чаа Кызылдың тудуг техникумунуң чазанылга салбырының өртектиг курстарынга өөренип алгаш, садка турар эт-сеп кылып эгелээн. Чечена чуруттунар, даараныр, чазаныр дээш кандыг-даа кижиниң кылыр ажылдарын шыдаар кыс.
Чеченаның авазы даараныр, а ачазы чазаныр, дарган, алызындан уран шевер уктуг дээр болза, чазыг болбас. Ачазы Алдын-оол Шагдыр-оолович Ондар 73 харлыг-даа болза, «Чаагайжыдылга» МУБ-та ам-даа дарганнап ажылдап чоруур. Чеченаның улуг кызы авазын дөзээн уран шевер болган. Кызылдың уран чүүл колледжиниң чурулга салбырында студент.
Алдын-мөңгүн эвес, а чазаныр станок херек
Огородка, садка салыр эт-сеп кылыр бүдүрүлге ажыдып алыр сорулганы Чечена мурнунда салып алган. Өзүмнер салыр полкалар, олурар креслолар, столдар, узун сандайлар дээш доозазын кылыр күзелдиг. Бодунуң эрги эт-севин бажыңынга таарыштыр, сеткилинге кирер кылдыр өскертир кылып алган. Амдыызында чазаныр херекселдер чок боорга, хол-биле кылып турар. Тускай херекселдер чогундан бодунуң кылып турар ажылдарының дугайында хөй реклама кылбайн турар.
«Хөй хүлээлгелиг станок, төгерик хирээ, өрүм, чазаныр станок дээн ышкаш дериг-херекселдерим турган болза, хөйнү кылгаш, садып азы чагыгларны хүлээп эгелей берип болур аргам бар. Хол-биле кылырга, үр болгаш шынары база херексел-биле кылганынга көөрде, ындыг-ла кончуг эки болбас-тыр. Үстүнде адааным херекселдерниң доозазын садар болза, 250–300 муң хире акша херек. Соңгаартан эккелген материал-биле колдуу ажылдап турар мен. Херээжен кижи: «Алдын, мөңгүн каасталга болза» – дээр, а мен «Чазаныр станоктар болза» дээр-дир мен» – деп, Чечена баштактанды.
Түңнел сөс:
43 киржикчи бо хүннерде делгелгеге белеткенип турар. Тываның ырак-чоок булуңнарында бодунуң холу-биле тускай чүүлдер кылып чоруур шеверлерниң дараазында BAZAАR ART-SHOPPING хемчегге киржири күзенчиг. Сентябрьда, декабрьда, апрельде, июньда дээш чылдың дөрт эргилдезинде BAZAАR ART-SHOPPING болур деп планнаттынган.
«Даштыкы чурттар азы соңгаар улуг хоорайлар барып көрбээн чаңгыс чер-чурттугларывысты чалап тур бис. Олар BAZАAR ART-SHOPPING делгелгезинге келгеш, бир-ле танывазы черге чорааш келген дег болурлар» – деп, организакчы Эльвира аазаан.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырларның архивинден алган.