Уругларга кичээнгей, ынакшыл кандыг-даа өртектиг белектен артык

Социал четкилерде элээдилер аразында кудумчуга содаалашкан таварылгалар удаа-дараа болуп турар болгай. Ооң чылдагаанын, шош-содаа, корум-чурум хажыдыышкыннары-биле демисел ажылын чорудар дугайын “Сайзырал” төвүнде дээди категорияның психолог башкызы Анна Сванес-биле чугаалаштывыс.

– Хөй-ниити черинге элээдилерниң шош-содаалажып турарының чылдагааны чүде ирги, Анна Николаевна?

– Чылдагааннары янзы-бүрү болур. Уруглар элээди үезинде бодун улуг кижи кылдыр бодап, дидим хөделир апаар. Бир дугаар черже эш-өөрүн салып, онза ужуралдар дилеп, оларның “адреналини” көвүдээр үези. Ол ышкаш шупту чүүлдү шенеп сонуургаарының кидин түлүк үези .
Уругларның чокшуп турар видеоларының аразындан бир тодаргай таварылганы сайгарып көөр херек. Маргыжыышкын үр үе дургузунда чыглып-чыглып, чогуш үнген чадавас. Оон ыңай каржып тура, сөс былаажып, аразында бир-ле чүүл үлежип чадаан ышкаш байдалга содаалажып болур. Ынчангаш чогуш-содаа болган таварылга бүрүзүн эки сайгарып көөрү чугула.

– ММА Тывада сайзырап турар спорт хевирлериниң бирээзи болгай. Уруглар ону өттүнүп болур ирги бе?

– Республикада кадык амыдыралды чогуур деңнелде суртаалдап турар. ММА спорту элээдилер аразынга чокшурунга салдарлыг бооп болур. Олар интернеттен спортчуларны өттүнүп турар чадавас. Ынчалза-даа ону эң чугула чылдагаан деп бодавайн тур мен. Элээдилер аразында чогушкан таварылгаларның кол чылдагааннарын эки сайгарып албаан шаанда, кандыг-бир түңнел үндүрери болдунмас.

Элээдилерниң кудумчуга содаалажыры үе-дүптен черле турган. Амгы үеде социал четкилерде хөй-хөй медээлер дүргени-биле тарап турар апарган. Ооң мурнунда шак мындыг таварылгаларны интернет чок турганы-биле чырытпайн турган. Амгы үеде технологиялар сайзыраан тудум, интернеттен чүнү-даа көрүп турар бис.

Ниитизи-биле улуг-даа, бичии-даа кижилерниң сагыш-сеткили дүвүреп, кылыктаныр чоруу көвүдеп турар. Пандемия үезинде үр үеде кайнаар-даа үнмейн, бажыңнарывыска олурган болгай бис. Эртенги хүнге бүзүреливис ышкынып, кандыг-даа нарын байдалдарны көрүп чоруур бис. Ада-иелер сагыш-сеткил дүвүрелинге хөй алзып турар. Ол бүгү уругларга багай салдарны чедирип, элээдилерниң сагыш-сеткилинге дүвүрел чыглып-чыглып, кудумчуга ону үндүрүп, чокшуп турар чадавас.

– Уруглар аразынга шош-содаа болдурбас кылдыр канчаар демисежирил?

– Демисежир деп сөстүң орнунга билип алыр деп сөстү ажыглаары шын. Баштай уругларның багай чаңнап турарының чылдагаанын билип алыр. Уруг клазынга, бажыңынга чааскаанзырааш, кымга-даа херээм чок деп түңнелге кээр. Ада-иелер уруг-дарыынче кичээнгейни салып, чугаалажып турар болза эки.

Уругнуң багай алдынып турары дээш ооң-биле демисежириниң орнунга, ооң талалакчызы болуру чугула. Уругнуң боду-биле демисежир эвес, а ону дүвүредип турар айтырыгны шиитпирлеп алырының аргаларын кады өөренип көөр. Чижээ, ада-иези хүнзедир бажыңынга келбес, эртенден кежээге чедир чай чок ажылынга хүнзээр. Ол дээрге шиитпирлээр айтырыг-дыр. Ооң чылдагааны-биле уруг чурум үреп турар. Уругларның багай алдынып турарының кол чылдагаа- ны – ада-иезиниң кичээнгейин хереглээш, ынчаар чаңнап болур.

Башкыларга база уругларны хүндүлээрин күзээр мен. Башкы биле өөреникчиниң аразында маргыштыг байдалдар уругнуң элээди үезинде эгелээр. Ол үеде бир дугаар черде эш-өөрү апаар, оларның өөренир күзели сулараар. Ол дээш эртем болгаш класс башкылары муңгараар. Башкыларга өөреникчилерниң билииниң шынарын суларатпайн, улаштыр өөредири херек болгай. Ол үеде башкы биле уругнуң аразында найырал база баксыраар. Бо таварылгада элээди назын үезинде уругларны бодап билири чугула. Кончуттунуп, сургаарын бодавайн, олар-биле кижизиг чугаалажып алыр.

Элээди уруглар янзы-бүрү хемчеглерге ынак. Чижээ, турисчи поход, даглар кыры үнер, класска болгаш школага ойнаарынга, хөглүг чугаа-соотка, шайлаарынга, найырал быжыктырар оюннарга сонуургалдыг болур. Мындыг хевирлиг хемчеглер класстың уругларының эп-найыралын быжыктырар, башкының болгаш уругларның аразында база найыралы быжыгар.

– Элээди назын каш харлыында эгелээр?

– Элээди назын айтырыын шинчилеп турар психологтар кыс уругларның 8 хардан, оолдарның 10 хардан эгелээр дээрзин демдеглеп турар. Ооң мурнунда уругларның 10 харлыындан, оолдарның 12 харлыындан эгелээр турган. Шаг шаа-биле турбас дижир, үе аайы-биле экология, агаар-бойдус, аъш-чем өскерлип турар. Кижилер хөй кезиинде олура ажылдаар апарган.

Кижиниң угаан-медерелиниң бышкан назыны, ниитилел аразынга харыысалганы медерээри соңнап турар. Хоойлу ёзугаар 18 харлыг кижини назы четкен кылдыр санаар. Амгы үениң 18 харлыг аныяктарының харыысалгазы чедир сайзыраваан. Бир талазында, элдептиг байдал. Уругларга эвээш үени ада-иелер аңгылап турар болза, өске талазында – эмин эрттир уругларны азырап турар бис. Аңаа кандыг-даа харыысалганы онаавайн турар бис. Чүге дизе уруглар бажыңынга телефоннары-биле хүнзээр. Ада-иелер уругларынга материалдыг дуза чедирип, телефон, идик-хеп садып бээрге-ле, ол чедер, уругларын аас-кежиктиг деп санап турар. Херек кырында, уругларга оларның кичээнгейи, ынакшылы кандыг-даа өртектиг белектен артык үнелиг.

АДА-ИЕЛЕРГЕ СҮМЕ
– Амгы үеде ада-иелерниң хөй ажылдап турары-биле уругларга кичээнгей, ынакшыл илередир байдалдар эвээжеп турар. Олар ажыл соонда кежээ телефоннарында ажылын уламчылавышаан. Ажыл шагы херек кырында доозулган. А вайберде ажыл-агый бөлүүнге үргүлчү харыылаар ужурга таваржып турар ада-иелер база бар.

Ооң уржуундан өг-бүлеге чоок чугаалажыр харылзаа эвээжээрге, уруг чааскаанзырап, муңгаралга алзыр. Ада-иениң талазындан кичээнгей, ынакшыл четпейн баарга, уругларның чурум үрээр, содаалажып эгелээр чылдагааны база ында.

Шупту акшаны ажылдап шыдавас болгай бис. Ажылга кижи бүрүзүнге эки кижи болуп шыдавас бис, биске таарзынмас кижилер-даа чоруур. Ажы-төлдү ажыл-биле шуут орнавазы чугула. Ажыл-херекти баш удур планнап, болдунар шаа-биле уруг-дарыг-биле чугаалажыр үени хүннүң-не аңгылап алыр. Школага хүнзээниниң, кичээлдерге өөренгениниң, клазында эш-өөрү, башкылары-биле найыралының дугайында уругдан доктаамал айтырар.

Кежээки чем үезинде удур-дедир чугаалажып, карактарже көржүп, сагыш-сеткил талазы-биле чоок болуру кол. Амгы үеде өг-бүлелерде шак бо чүүл четпейн турар.

Уруг-дарыг багай чаңнап эгелээрге, хөй кезиинде олар багай эвес, а авазы-ачазының кичээнгейи четпейн турар болур. Ынакшыл, эргеледиг илередири дээрге оларны үргүлчү чассыдып, эргеледири эвес болур. Элээди уруглар ада-иезиниң ынакшылын оларның чугаазындан-на билип кааптар.

Элээди үезинде уруглар боттарын улуг кижи деп бодаар болгай. Оларга эргеледиг ынча дыка херек эвес. Олар-биле өңнүү ышкаш чугаалажыры чугула. Школага багай өөредилгези, бажыңын аштап-чуп албааны дээш кончуттунмайн, анаа эвилең-ээлдек чугаалажыр.

Оон бичии уругларга ынакшыл, эргеледиг, куспактажыры черле албан херек. Өг-бүледе уруг бодун ада-иезинге херек кижи кылдыр бодап, ынакшылды билип турары чугула. Сураглыг психолог Юлия Гиппенрейтер “Уруглар-биле чугаалажыры” деп номунда бичии уругну хүнде 8 катап эргеледип, куспактаары чугула деп бижип турар. Ында сан-чурагай-даа эвес, а уруглар биле ада-иелерниң чоок харылзааның чугулазын айтып турар.

Корум-чурум хажыдыышкыны башкыдан, школадан эвес, өг-бүледен үнер. Өг-бүле дээрге уругнуң даянгыыжы. Ада-ие болгаш уруг-дарыг эп-найыралдыг болза, уругнуң сагыш-сеткилинге дүвүрээзин, коргуушкун турбас. Ол ышкаш чурум чок эш-өөр-биле база эдеришпес болур.

Оон ыңай ада-иелер клувун ажыдарын сүмелээр-дир мен. Олар аңаа чыглып, сагыш-сеткилинде дүвүредип турар айтырыгларын психолог башкы-биле сүмележип, кады ажылдаарын күзээр мен.

/ Алиса ДОНГАК чугаалашкан.

"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8

#Шынсолун #Тывадыл #Тыва #Социаладыр #ПсихологтуңСүмези #Сайзыралтөвү #Психолог #Кижизидилге #Ада_иегеСүме