«Ус-куш» — сайгарлыкчы чорукту деткиир төлевилел

Малчыннар байырлалы Наадымда тус черниң ус-шеверлериниң делгелге-ярмаркаларын организастаары чаңчыл апарган. Бо чылгы Наадым байырлалында хөй кижи киржилгелиг, эң-не көрүштүг хемчеглериниң бирээзи — «Ус-куш» фестиваль-мөөрейи болган. Тыва үндезин культура төвүнүң баарынга фестивальды организастааны хоорайның чурттакчыларынга болгаш байырлалды сонуургап келген аалчыларга найысылалдың төвүнге делгелгени көрүп, сонуургаан чүүлдерин садып алыр арганы берген.

Бо бүгүнү Тыва Республикада сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң иштинде улустуң ус-тывыш уран чүүлүнүң төвү организастап турар. Ооң удуртукчузу Чодураа Каң-оол фестиваль-мөөрейниң дугайында таныштырды: «Ус-куш» фестиваль-мөөрей биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту деткииринче көрдүнген төлевилел-дир. Аңаа чүгле хуу сайгарлыкчылар, бодун боду ажыл-биле хандыртынган хамаатылар киржир. Фестивальды 10 аңгы номинацияга чарган. Ол дээрге даштан, ыяштан, кидистен, дүктен дээш аңгы-аңгы материалдардан ажылдар-дыр. Бо чылын чидип бар чыдар ажылдарны катап сайзырадыры-биле «Эң-не тергиин чонак», «Эң-не тергиин хомус» деп тускай номинациялар база немешкен. Бо чылгы фестивальга бүгү Тывадан 65 ус-шевер киржип келген. Бир өөрүнчүг чүүл — аныяктарның хөй киржип турары».

Үш дугаар чыл эртип турар фестивальдың кол сорулгазы – сайгарлыкчы чорукту деткиири. Фестивальдың киржикчилерин «хөлегеге» ажылдавайн, албан-биле хуу сайгалыкчы азы бодун боду хандыртынып турар кылдыр бүрүткедип алырын чедип алыр дээш, ажылдап турарын Чодураа Эрес-ооловна чугаалады: «Бо чылын кидистен, ыяштан ажылдар дыка хөй-дүр. Даштан кылган ажылдар шевергин кайгамчык-тыр. Ол ышкаш кидистен кылыглар чаңчылчаан технология-биле эвес, амгы үениң аргазы-биле кылганы онзагай, идик-хеп кылыглары безин бар. Сайзырап турар-дыр.

Эки сайзырап эгелээн шеверлеривис хөй. Чижээлээрге, Саглаш Күжүгетовна Барыңмааның даараан идик-хеви бир тускай, ол чоокта чаа сайгарлыкчы кылдыр тургустунуп алган. Оон ыңай кеш-биле ажылдап турар Кара Кыдат-ооловна Ондарны адап болур. Ол база бодун боду ажылга хаара туткан. Чонар-даштың шевери Карим Караевичти адап болур. Хоочун чонар-даш чонукчузу Алексей Кагай-оол база бодун ажылга хаара тудар кылдыр тургустунуп алган. Оларның аразында аныяктар дыка хөй-дүр.

Бо киржикчилерниң тергииннери Тываның адын камгалап, Россия чергелиг делгелгелерге киржир эргени алыр».

Кудумчуну дургаар тиккен майгыннарда, шынап-ла, чүнү чок дээр: ыяш, демир-дес, дүк, кеш, пөс дээш янзы-бүрү материалдан кылган, чураан, чазаан, аргаан-даараан суй белектер, эдилелдер, каасталгалар, идик-хеп, эт-сеп дээш шупту бар.

Бир-ле дугаарында ойнаар-кыстар делгээн баартак сонуургалымны оттурупту. Лариса Шалыктың тыва ойнаар-кыстарының чанындан кижи анаа эртип шыдавас, ыяап-ла сонуургап көөрүнче албадай бээр сорунзалыг. Тыва национал идик-хептиг бичежек шевергин эр, кыс ойнаар-кыстар, оларның аразында дүнгүр туткан хам база бар. Ол хам ойнааракты сонуургаар, өртек-үнезин айтырар кижи-ле хөй болду.
Мастерден ойнаар-кыстарының дугайында сонуургап айтырдым. Өөнүң ээзи-биле кады кылып турарын ол чугаалады. Начын Кара-оолович ойнаар-кыстың мага-бодун чазап, кылып бээрге, Лариса Ивановна арын-бажын чуруп, идик-хевин даараар нарын ажылдарын кылып турар. Бир ойнаар-кысты кылырынга 2 хире неделя үнер деп ол дыңнатты.

Шалыктарның өг-бүлези ойнаар-кыстар кылыр чогаадыкчы ажылын 1999 чылдан эгелээн. Лариса Ивановна ойнаар-кыстардан аңгыда, чинчи-шуру, суг-чинчилерден херээжен кижилерге каасталгалар база кылып турар болду. Өөнүң ээзи сураглыг чурукчу Начын Шалыкты билбес кижи чок-ла боор. Бо чогаадыкчы өг-бүлениң ажылдарын Россия делгелгелеринге чүге киириштирип болбазыл.

Аян Каң-оолович Чошкактың дойдан кылган ажылдары бир онзагай шевер. Көгээржиктерниң, доңгаларның, аяктарның, суй белектерниң материалы — керамика. Баштай дойдан кылгаш, изиг отка тургускан соонда, керамика үнүп кээр дээрзин мастер тайылбырлады. Аян Каң-оолович дойну Кызыл чоогундан азы Бай-Тайгадан эккеп алгаш, ажылдап турар болду.

Чонар-дашта сиилбээн аң-мең дүрзүлери Ай-Демир Далааевич Шыыраптың ажылдары-дыр. Чонар-даштың өртек-үнези улуг-даа болза, чонга ооң хереглели кажан-даа читпес. Ооң ажылдарының аразында кызыл сөөскенден кылган бичии кымчылар база бар. Ёзулуг камгалал кылдыр ажыглаар, белекке сөңнээр суй белектер ол.

Ус-шевер Кара Ондарның кештен, дүктен дараан ажылдарын республика делгелге-ярмаркаларынга бо-ла көөр мен. Ооң эттеп каан хой кештерин улус дыка садып алыр. Оон аңгыда, хам чаяачы кижилерниң кедер хевин бүрүнү-биле даарап турар мастер болду. Кара Кыдат-ооловна тускай шериг операциязынга чок болган дайынчыларның чоок кижилеринге халас мастер-класстарны эрттирип турарын дыңнатты. Чоок кижизин чидирип алган иелер сагыш-сеткилин чазыктырып, бир-ле чүүлдү холу-биле кылырга эки деп, мастер чугаалады.

Делгелгениң бир аныяк киржикчизи Арат Тамдынның "Тыва пазлдарын" өөнүң ишти бурят кыс Сарюна сонуургаан улуска тайылбырлап тур. Шынап-ла, "Тыва пазлдар" бичии уругларга дыка солун, ажыктыг белек-тир деп көрдүм. Чуруктарлыг пазл чыыры кижиниң, ылаңгыя бичии уругнуң угаан-медерелин, биче моториказын сайзырадырынга дыка ажыктыг. Тамдыннарның өг-бүлези Тывада бир дугаар ону чогаадып, кылып эгелээн аныяк сайгарлыкчылар болду.
«Ус-куш» фестиваль-мөөрейниң ачызында дыка хөй ус-шеверлер хөгжүп, бедик деңнелче үнер аргалыг болган. Ооң киржикчи бүрүзү бир тускай онзагай чогаадыкчы салым-чаяанныг кижилер деп чүүлдү бо делгелге-ярмарка бадыткаан.

Алдынай СОЯН.

Авторнуң тырттырган чуруктары.

"Шын" №56 2024 чылдың июль 27