Кадык-чаагай амыдыралды деткиири-биле спорттуң аңгы-аңгы хевирлерин сонуургап, ол талазы-биле спортчу чедиишкиннер чедип ап чоруурлар хөй. Ындыгларның бирээзи ушу, каратэ башкызы, Япония, Кыдат, Моол болгаш Европа чурттарын эргий кезип каапкан, Эрзин кожууннуң Мөрен сумузу чурттуг Сенги Соянны хамаарыштырып болур. Ол амыдыралында өске кылган ажыл-херектериниң чанында эң-не кол черни ушу ээлеп турарын чугаалаан. Бөгүнгү үндүрүлгеде “Шынның аалчызы” рубриканың маадыры болган аалчывыстан ол дугайында чугаалап бээрин дилээн бис. Ам аңаа сөс:
– Бодум шажынчы өг-бүлеге хеймер оглу кылдыр 1963 чылда төрүттүнген мен. Ада-ием дугайында “Эртемденнерни кайгаткан тыва лама” деп бо солуннуң 2025 чылда 3 дугаар үндүрүлгезинге тода бижээн. Школаны 1981 чылда дооскаш, шериг албан-хүлээлгезин Германияга 2 чыл эрттиргеш, авамның чанынга мал малдап, дузалажып турдум. Дараазында чылда Красноярскының көдээ ажыл-агый институдунуң Тывада салбырынче өөренип кирген мен. Аңаа каратэ секциязынче барып эгелээн мен. Институтту агроном мергежилдиг 1990 чылда доостум.
Институт соонда кожуунче ажылдап чоруур деп турумда, Спорт яамызы мени Кызылга арттырып алган чүве. Ол олчаан каратэни уламчылап, Тывага ооң бир дугаар башкызы, кара курнуң эдилекчизи Владимир Орус-оолдуң школазынче барып турдум. Ийи чыл хире өөренип турувуста, ССРЭ-ниң девискээринге каратэни хоруп каапкан хоойлу үнүп келген. Ынчаар орта, чоорту ушуну өөренип эгелээн бис. Тывага бир дугаар “Самбажык” ушу школазы 1985 чылда тургустунган. Кыска үе дургузунда бистиң оолдар каратэни кончуг дүрген шиңгээдип апкан. Элээн хөй кижи каратэге кара курну камгалап ап четтигипкен бис. Черле ынчаш, тыва чонувустуң тевер-шанчарынга кончуг сундулуг чүүлү ханывыста сиңниккен болгаш өөрениичел болуп турар-дыр бис ийин.
Эгезинде, ушуну өөренип эгелээрде, Кыдаттың Бээжинден Мын биле Лю деп ийи мастерни Тываже чалааш, олардан хөйнү билип алган бис. Ол мастерлер бир чыл чартык үе дургузунда биске өөредилгени эрттирген. Чоруурда, “Самбажык” школазынга эдилеп чорааны дорт селеме, ыргак селеме, чыда, алибарда, веер, симьбио дээш өске-даа ушу спортунга хамааржыр чепсектерни белекке арттырып каан. Ол 1989–1990 чылдар үези-дир. Бо мастерлерниң салдары база улуг болган. Олардан өөренип билип алганывысты тыва оолдар-уругларга өөредип эгелээнивисте, ушу спортунче хандыкшып, күзелдии-биле кээр улустуң саны көвүдеп турган. Оон бээр ССРЭ-ниң Ушу федерациязының алдын үжүктер-биле бижип каан дептерин чүгле ийи кижи – бодум башкым Владимир Соянович Орус-оол биле мен алган бис. Японияга, Кыдатка четкеш, ол черниң ушу, каратэ башкызы деп дептерлерин база алган мен. Чоорту РСФСР-ниң дептерлерин Тывадан 38 башкы алган. Арткан башкыларга ТР-ниң Ушу федерациязы дипломнарны берген. Ынчалдыр бо хүнде ушунуң тренер башкыларының саны 49 кижи четкен. Шупту тускай аттестацияны эрткен башкылар-дыр. Ниити өөреникчилерниң саны 7 муң ажып турган.
Ынчан Тывага ушу дыка улуг сайзыралды ап эгелээн. ССРЭ-ниң ушуга чыынды командазынче бистиң башкылар кирип турган. ССРЭ-ниң Бүгү-эвилел чергелиг улуг маргылдаалары Тывага эртип турду. Ол маргылдаалар бир, ийи хонук эвес, эвээш дизе, беш хонук үргүлчүлелдиг эртип турду. Чүге дизе киржикчилер саны хөй турган. Чүгле Тывадан эвес, соңгаартан, даштыкыдан безин спортчулар хөй кээп турду. Ол маргылдааларның тиилекчилеринге аңгы бүгү-эвилел чергелиг семинарларны база эрттирип турган. Тыва тренер башкыларның деңнели ынчан ол хире бедик турган-дыр.
Тыва хөөмейни делегейже үндүреринге “Самбажыктың” ролю
Ынчан Тываның Ушу федерациязының иштинге коммерциялыг салбыр ажылдап турду. Ону Владимир Амыр удуртуп турган. Салбырының чонга ачы-дузазы эвээш эвес болганын онзалап чугаалап каары-биле чаңгыс чижектен киирип көрейн.
Бистиң хөйге ады алгаан хөөмейжилеривис Геннадий Тумат, Коңгар-оол Ондар, Кайгал-оол Ховалыгны бир дугаар делегейже үндүрерде, акша-төгерик талазы-биле долу хандырган улус Самбажык аттыг Ушу федерациязы болуп турар. Тыва кижи, тыва хөөмей дугайында делегейниң чоннары билзин дээш, ынчан улуг ажылды чорудуп турган.
Ол үеде алдарлыг хөөмейжилеривиске чиңгине тыва эдилелдер херек апарганда, ону тып алыры белен эвес үеде, ачамның эдилеп чорааны даңза-таакпы, оттук-бижек дээн ышкаш эт-херекселин дилеп ап турдулар.
Индейлерден белек
Ол-ла даштыкы үнүп турар үезинде Геннадий Тумат-биле мындыг таварылга болган. Америкага концерт көргүзүп турда, ол чурттуң үндезин чурттакчылары индейлер четкилеп келген дээр. Баштыңчызы болур улгады берген кырган кижи концерт төнмээнде-ле, Генага чедип келгеш, бодунуң бажынга кедип чорааны куштар чүүнден кылган бөргүн болгаш мойнундан янзы-бүрү дириг амытаннар – адыг, бөрү, черлик-хаван диштери дизип каан амуледин ужулгаш, кедирип берген-дир.
Ол ынчан хөөмей-сыгыт дыңнааш, индейлер магадап ханмаан дээр кижи. Индейлер тываларны чаңгыс ханныг төрелдери деп билип кааннар-дыр. Шынап-ла, ДНК-зы дөмей деп эртем талазы-биле шинчилеп каан бадыткал безин бар болгай.
Америкадан келгеш, Гена ачамның эт-херекселин эгидерде, индейлерден алган белээн меңээ сунгаш турупкан. Ол белекке төлептиг болган кижиден ону канчап алыр боор дээш шуут ойталап каапкан мен.
1991 чылда улуг күрүневис буступ дүжүп, эде тургустунуушкуннуң берге чылдары эгелээрге, бистиң федерациявыска база хоозураашкынныг үелер келген. Ынча хөй тренер башкыларның акша-шалыңын төлээринге, ыңай-бээр маргылдаалар эрттиреринге, хеп-сын садарынга бергедежип эгелээн бис. 2000 чылдарга чедир ТР-ниң Ушу федерациязының “Самбажык” спорт школазы ажылдаан.
Спортту кагбас болза эки
Чоорту ол школа ажылын кезек үеде соксадыпкан турда, бодум аңгы-аңгы удуртукчу ажылдарга база хууда сайгарлыкчы херээмни чорудуп ажылдаан мен. Чижээ, ол үеде Россияның Хөй-ниити палатазының Тывага салбырын Новосибирск хоорайга четкеш, бир дугаар тургузар ажылды аңаа чоруткан бис. Ол ышкаш 2013 чылдан 2018 чылга чедир Эрзинниң Мөрен суурунга чагырыкчылап ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген мен.
Күрүне ажылынга ажылдап турган үемде ушуну элээн үзүпкеш, кадыкка дыка салдарлыг болганын эскерген мен. Хөй чылдар дургузунда спортка хандыкшып чораан улус, ону хенертен үспес болза эки. Доктаамал сула шимчээшкиннерге чаңчыга берген мага-ботка, ылаңгыя чүректиң ажылдаарынга дыка салдарлыг болур чорду. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, катап база ушуже эглип, бодумнуң өөреникчилеримге дузалажып эгелээримге, кадыкшылым экижип келген ийик.
Кадык-чаагай болур дээш
Ушунуң төөгүзү муң-муң чылдар бурунгаар тургустунган болуп турар. Ооң философиязы ханы, чагыртыр корум-чуруму дыка шыңгыы. Улус шупту ушунуң чурту Кыдат, Шаолинь хүрээзинден эгелээн деп билип турар. Херек кырында Индияга тывылган. Бодхидхарма деп башкы Шаолинь хүрээзиниң таваан салгаш, аңаа сайзырадып эгелээн болуп турар. Сарыг шажынны эгезинде улус шоолуг хүлээп албайн турган үеде, ушу таварыштыр хөй чонну мөөңнеп эгелээн. Чижээ, тыныш органнарын арыглаар, мага-боттуң шыңганнарын сайзырадыр база угаан оожургадып, бүдээл кылып, ушунуң сула шимчээшкиннериниң дузазы-биле янзы-бүрү аарыгларны эмнеп турган деп база тайылбыр бар.
Эгезинден тура ушу спорттуң дайынчы хевири кылдыр санадып эгелээн. Чамдык улус ону кыдат гимнастика деп шын эвес билип турар. Ындыг эвес. Ушу янзы-бүрү адырларлыг: ыргак селеме, дорт селеме, гунь-шу, чыдалар дээш чарлып чоруп каар. Ооң иштинде цигун, тай-чи кыдат гимнастика болгаш инелер-биле эмнээшкин амгы үеде сайзыралды алган.
Бо хүннерде Кызылда кадыкшыл быжыглаар төпте улуг улуска ушу секциязын башкылап турар мен. Мында чүгле улуг улуска деп демдеглеп каары чугула. Бичии улуска секцияны Ушу федерациязы эрттирип турар. Ооң амгы даргазы, бодумнуң өөреникчим Роберт Александрович Күнзек уругларга ушуну башкылап турар. Шак мынчаар ийи аңгылап каан. Маңаа бодумнуң өөреникчилерим адаптайн, дыл эртемнериниң доктору Чойган Самбала, Тываның Дээди шүүгү чериниң даргазы Валерий Ондар, амгы үеде АКШ-та ажылдап чоруур Демир Чавынчакты демдеглекседим.
Бисте кээп турар улустуң аразында Россияның алдарлыг эмчилери, башкылары, хүндүлүг дыштанылгаже үнген алдарлыг шииткекчилер база хууда сайгарлыкчылар дээш кымны чок дээр боор. Өөреникчим Чойган Самбала ушуну башкылап тургаш, бодунуң ажылының аайы-биле Кемерованың эртем-шинчилел төвүнде ажылдай берген. Ынаар көжүп чоруурда, бо бөлүк-биле ушуну уламчылаарын менден дилээн кижи. Чөпшээрешкеш, ында башкылай бердим.
Онза чүве чүл дизе, бо улуг улустуң бөлүүнүң аразында делегейниң, Россияның болгаш Сибирь федералдыг округтуң, Тываның чемпионнары бар. Кыдатка маргылдаага киришкеш, ийиги черни ээлеп турган улус безин бар-дыр. Оларга кандыг-ла-бир шаңнал алыры – дыка улуг сорулга эвес. Кол-ла чүве, улуг назылыг апарган үезинде кадык-чаагай амыдыралдыг болуру. Ынчангаш Тываның чонунуң келир үези кадык-чаагай болзун дээр болза, чүгле ушу эвес, өске-даа спорттуң хевири-биле эдержип, аңаа хандыкшып чоруур болза, кадык-чаагай болурунуң магадылалы ында.
Бо хүннерде каратэни хорувайн, харын-даа деткип турар. Амгы үеде Кызылдың дугаары 9 школазында өөреникчим Хүреш Хууракович Кыргыс каратэни бичии уруглар-оолдарга башкылап турар. Оларның аразында республика, СФО-нуң, Россияның чемпионнары бар. Ында арыг каратэ чоруп турар.
Келир чуртталганың эгези...
Бодум өг-бүлелиг, дөрт ажы-төлдүг, дөрт уйнуктуг бис. Ийи оол, ийи кыстың ынак ада-иези болдувус. Улуг оглувус Тыва күрүнениң Хартыга мөгези Сонам Соян ТКУ-ну дооскан. Ол 8 класска өөренип тургаш, эң аар 120 килге тыва мөгелерниң аразындан бир дугаар Россияның хостуг хүрешке чемпиону болуп тыва мөгелерниң төөгүзүнче кирген. Улуг оглувус Россияның база Делегей чергелиг хүреш маргылдааларының чемпиону болгаш призе́ру дзюдо, самбо, сумо, хостуг хүрештерге спорт мастери. Арткан уругларывыс спорттан ырак болган. Ийи уруум Селеңги биле Солаңгы Россияның шүүгү чериниң академиязын дооскан. Бирээзи Кызылда шүүгү черинде дузалакчы шииткекчи болуп ажылдап турар, өскези Абаканда хууда ажыл-агыйлыг чурттап чоруур. Хеймер оглувус Сержи Омскунуң Дээди полиция школазынга өөренип турган. Бо хүннерде ТШО-нуң дайынчызы. Ында элээн үр болу берген.
Өг-бүлем, уруг-дарыым аразында ушу сонуургаар улус чок болган. Уругларым бирээзи бичиизинде өөренип чоруй, сонуургалы өскерли берген. Бир эвес мени ушудан өске кандыг чүүл силерниң чуртталгаңарга кол болуп болур турган деп айтырар болзуңарза, бо үеде чаа быжып келген медерелим-биле алыр болза, бир дугаарында, ачамның будунга тейлээш, бурган башкының өөредиин меңээ өөредип көөрүн дилээр ийик мен.
Кемниинден кем чогунга кээр
Сарыг шажынның өөредии дыка күштүг болгаш шынныг деп медереп билип чор мен. Буянның оруу кыска, нүгүлдүң оруу узун деп база ында дыка шын тайылбырлап турар. Чеже-даа бай-шыырак, төдүп ханмас акша-хөреңги аразында эштип чоруур болза, эки үүле-херектерже ону ажыглавас чүве болза, ол халас чуртталга болур. Келир үеде кижи болуп бодараары дыка нарын. Нүгүл-хоп, каржы чорук кылып чоруурга, ооң үүлези кемниинден кем чогунга албан дээр. Ол дээрге боттарынга дегбес-даа болза, кем чок ажы-төлү ону чүктеп эртер дээни ол. Ол дыка айыылдыг болгаш харааданчыг. Ону утпаза чогуур. Кижи кылдыр төрүттүнер дээш, делегейде доора чүннүг амытаннар муң-муң чылдар дургузунда манап чоруур. Элезинни ине кырынга саарып олурда, ооң шиш бажынга чаңгыс довурак ылдыртынып артып каары дег, кижи чаяалгазы ол хире ховар болгаш үнелиг эртине-дир. Ону үнелеп, хөй буяндан чыып, келир чуртталгага белеткенир ужурлуг бис.
Төөгүнү эки өөренир
Тыва чоннуң төөгүзү канчаар-даа аажок ханы. Бүгү түрк дылдыг чоннарның сайзыралының төвү Тывада деп улуг өгбелеривис лама башкыларывыстың чугаазы-дыр...
Ынчангаш келир салгалдарывыска чагыым бар.
Төрээн байлак дылывысты, тоолчургу Тыва чуртувусту, ханы уткалыг ёзу-чаңчылдарывысты кадагалап, катаптаттынмас Улуг Тываның төөгүзүн өөренип, бистер кымның салгалдары бис деп чүвени утпайн чоруңар деп чугаалаксадым.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны С.Ш. Соянның хууда архивинден алган.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6