Арагалаар чорук бистиң ниитилеливисте эң-не чидиг айтырыг болуп артпышаан. Ооң-биле демисел хөй чылдар дургузунда хөй янзы аргалар дузазы-биле чоруттунуп келген: араганы садарын, рекламалаарын хоруурундан эгелээш, арагалаар улусту күш-биле эмнедиринге чедир. Ынчалза-даа арагалаар чорук-биле демиселге чогуур түңнелдерге кадык-чаагай, арагалавас шын амыдыралды суртаалдаары, хевирлээринче угланган хемчеглер чедирген. Чонга, аныяк-өскенге хостуг үезин шын ажыглаар, спорт, күш-культура, культурлуг, хөй-ниити амыдыралды чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары чугула.
Президент Владимир Путин шак бо угланыышкынга ажылды күштелдиреринче база катап кичээнгейни угландырган. Россияның Баштыңы арагалаар чорук-биле демиселди чорударынга арага аймаан хоруур азы өртек-үнезин өстүрер дээн чергелиг хоруушкун хемчеглерге удур туруш ээлеп турарын медеглээн. Кол черни кадык-чаагай, элээр амыдыралды суртаалдаар ажыл ээлээр ужурлуг. Ооң-биле кады чүгле суртаал ажылы-биле кызыгаарланмайн, шак ындыг шын амыдыралды чорударынга таарымчалыг инфраструктураны чер бүрүзүнге тургускан турар ужурлуг дээрзин айыткан.
Бистиң республикавыста арагалаар чорук онза чидиг айтырыг болуп артпышаан. Ук угланыышкынга ажыл шаа-биле чоруттунуп келген дээрзин айтып каары чугула, оларның аразында арага садар-саарарынга удур хоруушкун хемчеглери-даа, кадык амыдыралды суртаалдаар талазы-биле хемчеглер-даа, спорт, культура талазы-биле таарымчалыг байдалдар тургузарыне угланган ажыл база чоруттунуп келген. Тыва чоннуң арагага хамаарышкан эки чаңчылдарын дагын суртаалдаар оралдажыышкыннар база чоруттунуп келгенин демдеглеп каары артык эвес. Шажын-чүдүлге талазындан база арагалаар чорукка удур суртаал ажылын чорудуп турган.
Ынчалза-даа бо ажылды ам-даа шапкынчыдары чугула.
Араганың кырынга чам үнер.
Тыва чон боттары араганы бүдүрүп билир, технологиялыг турганын билир бис – сүт азы хойтпак арагазын мал ажылдыг көшкүн чоннар боттарынга өй кылдыр бүдүрүп билир чораан. Ынчалза-даа хемчээл чокка арага ижери-биле холбашкан чидиг айтырыг тыва чонга ук-төөгүден турбаан. Бир талазында хойтпак арагазын сүт-саан элбек чайгы үеде кылыр турганы-биле холбашкан, ынчангаш тыва араганы хөйү-биле бүдүрер чорук турбаан. Оон аңгыда, мерген угаанныг өгбелеривис араганың кижиниң кадыынга кайы хире улуг хора чедирип болурун билир чорааннар. Ынчангаш арага ижеринге хамаарышкан шыңгыы дүрүмнерни чогаадып тургускан. Оларның дугайында каксы сонуургап көрээлиңер.
Тыва чоннуң чаңчылдары-биле, эр улус 40 харга чедир, кыс улус 45 харга чедир арага ижери хоруглуг чораан. Өг-бүле тутпаан кижи болза, эр-кызы-даа хамаарылга чокка, бүгү назынында арага амзавас ужурлуг. Шак бо дүрүмнү чаа шагның медициназы база деткип турар: ук назы-хар дээрге ажы-төл чаяап өстүреринге таарымчалыг назын болуп турар, а арага келир үеде төрүттүнер салгалга канчаар-даа аажок улуг хораны чедирип болур.
Эжелекчи политика, чиижең садыг-саарылга-биле холбаштыр тыва чонну арагага баштай кыдат садыгжылар кыдат кара арагазы-биле, ооң дараазында орус садыгжылар спирт-биле суггарып, арагага чаңчыктырып эгелээн. Оон чурт тургузуу солушканы-биле холбаштыр, дыка хөй чаагай чаңчылдарывыс “эргиниң артынчызы” дээн сылдаг-биле уттуп-кагдынарынга чедирген. Оларның бирээзи – арага ижеринге хамаарышкан назы-хар аайы-биле хоруушкун.
Ынчангаш бо чаа үеде тыва чоннуң дыка хөй чаагай чаңчылдарының катап эглип кээп эгелээни эки. Ам өзүп олурар салгалывыска ук чаагай чаңчылдарны өөредип, угаан-медерелинче сиңирери улуг улустуң, бистиң дорт хүлээлгевис.
В. Куулар.