Өвүр деп сөс моол дылда «өвөр», «иштинде» дээн, а тыва дылда географтыг туруш көргүзер талазы-биле «мурнуу» дээн уткалыг. Таңды-Ууланың ийи талазында Улуг-Хем биле Өвүр кожууннарның аразында арттың соңгу талазында хемни Ары-Торгалыг, мурнуу талазында хемни Өвүр-Торгалыг дээр. Чогаалчы С.А. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» ол черлерниң аттарын ары Амырак, өвүр Амырак деп номчуур бис.
Өвүр-Торгалыгны (өвүр Амырак) ээлеп чурттаан чон тускай төөгүзүн, онзагай шынарын ам-даа салбаан. Бо черге чогаалчы салым-чаяанныг кижилер, чоннуң «оъдунда бе, дузунда бе» дижири дег, хөйү кайгамчык. Тыва литератураның үндезилекчилери В.Ш. Көк-оол, С.А. Сарыг-оол, Д.О.-С. Бегзи, дараазында салгалдан В.С. Серен-оол, Э.Л. Донгак, К.Т. Тюлюш, а бо үеде Н.Ш. Куулар, Н.Д. Серенот, М.Д. Кыргыс, Э.О. Норбу (Донгак) олар тус черниң уран-чечен чогаадыкчы удазынын төлептиг уламчылап чоруурлар.
Ук чогаалчылар одуруунда чаа үн, база бир чаш төрүттүнген. Өвүр Амырактың чогаал делегейинде Дус-Даг чурттуг, «Дус-Даг оглу» деп псевдонимниг Кежик Сергей-оолович Кошкар-оолдуң чоокта үнген баштайгы «Өвүрүмнүң өшпес оду» деп аттыг шүлүктер ному-биле силерни таныштырар-дыр бис.
Сөс далайында эжиндирип эгелээн авторнуң шүлүктерин номчааш, хой бажы дозуп, чылгычылап, мал-маган аразынга өскен, чоннуң аас чогаал курлавырын кончуг шиңгээдип алган, сагыш-сеткилиниң үүжези байлак кижи-дир деп дораан эскерип каар бис. Авторнуң шүлүктериниң ритм тургузуу хөй кезиинде — дөрттээн строфада он ийи слогтуг одуруглар («Өвүрүмге кел даан, өңнүк», «Өвүр черим», «Чоза хемим» деп шүлүктер дээш оон-даа өске.). Көшкүн чоннарның ыры-шүлүк тургузуунуң чаңчылчаан дөрттээн сес слогтуг кожаң одуругларындан аңгыда («Өвүр кожуун сайзыра-ла», «Ыдык сүлдем сенде, Дус-Даам», «Мургусту» шүлүктер), алдылаан он ийи слогтуг («Ачылыг бай, байлак чуртум») болгаш бештээн хостуг одуруглар-биле («Өндүр чуртум») шүлүктер бижиттинген. Ол дээрге Кежик Кошкар-оолдуң боданып, шүлүктүң архитектониказын, композиция тургузуун өөренип, бодунуң үнүн дилеп, хөөнүн тып турарының бадыткалы. Сонет жанрының англи хевиринден хыын тыпкан, ооң иштики сагыш-сеткилин доюулдуруп чоруур бодалдарының теп үнүп кээринге эң-не эптиг майык Дус-Даг оглунуң интернет четкизинде хууда арнында болгаш баштайгы шүлүктер номунда хөй таваржып турар («Ачамга мөгейиг», «Хөңнүм черле солуттунмас», «Бүлем ол боор», «Көрүжүнден эзилдим», «Сергеп кээр сен», «Удуй бээр мен», «Мөңге арттар», «Түрү бедик», «Сөглеп арттар», «Харыызы чок», «Катап база төрүттүнзүн»).
Тыва эр кижиниң мөзү-бүдүжүнде баштак чаң авторнуң чончу, ажык сеткилдиг шынарын көргүскен. Ынакшыл лириказын илередирде, колдуунда кожамык аргазын ол чөптүг ажыглаан:
Ояланың чоруу маңгыр,
Ортун-карам, ушкажам, че!
Он-на бештиң айдыңында
Ойнап-хөглеп алыыл-алыыл!
Ук шүлүктүң сюжедин тургузарда, автор баштайгы строфаны ойтулааш кожамыындан эгелеп алганы бир тускай. Тыва оюннуң кожамыы чаа танышкан оолдуң, кыстың арнын частырын чараштыр чуруп, шүлүктүң улам-на сайзыраарынга идигни берген:
Суук челдиг күжүр малдың
Суг дег чоруу тааланчыг.
Суурувустуң кыдыы черге
Сула чаңнап
хөглээл-хөглээл!
Сугже көрген мөңгүн ай дег,
Сорунзаңның чаражын аар.
Холдарывыс туттунчупкаш,
Хостуг самнап,
ойнаал-ойнаал!
Строфа соонда катаптаашкыннар аян-хөөннү улам сорук киирип, улустуң ырларынче чоокшулатканы онзагай. Ындыг-даа болза шүлүкчү кижи «тааланчыг», «чаражын» деп сөстерни ажыглавайн, ол байдалдарны номчукчунуң чүрээнче чүглептер аргалар тывар болза эки. «Ынак мен» деп сөстен аңгыда, ынакшылды илереткен одуруглар поэзияда кайы көвей ийик.
Чоннуң аас чогаалының эдилекчизи Кежик Кошкар-оолдуң эң-не быжыг чепсээ – ыры, кожамык жанры болуп турар:
Саарыгның хоюг үнүн
Сагыжымда шыгжап алдым.
Шуралгактың хостуг үнүн
Сеткилимде хойлап алдым.
Кежик Кошкар-оол сөс-биле ыяк ажылдаар ужурлуг, шүлүктеринде хензиг шавышкак чүүлдер таваржып турар. Чижээ, дараазында одуругларда:
Торгалыгның чараш үнүн
Домум ол деп билип алдым.
Ак-Талымның аян үнүн
Аялгам деп танып алдым.
Торгалыгның топтуг үнүн
Домаам ол деп домнап алдым.
Ак-Талымның аян үнүн
Аялгам деп алгап артым
дээн хевирлиг, адаарынга, ырлаарынга эптиг кылдыр одуругларны ам-даа дыңзыдыр чазап-таарыпкан болза деп бодал тургустунуп кээр-дир.
Делегей литературазында тергиин шүлүкчүлерниң шүлүктерин номчуп, оларны өттүнүп-даа чорааш, бодунуң ыяк туружун, холунуң үжүүн тыпкыже чедир кандыг-даа чогаалчыга үе херек.
Чон аразында чечен кижилер мерген сөзүн, хоюг аялгазын хензиг када чогаады кааптар. Бажынга киргенин, караанга көзүлгенин ол-ла дораан сөс азы аялга-биле илередиптер салым-чаяанныглар көвей болгай. Шүлүкчү Кежик Кошкар-оолду ындыгларның бирээзи деп демдеглевишаан, ооң чаартыкчы тывыышкыннарын («Өндүр чуртум» – ритм болгаш композиция тургузуу чаңчылчаан хевирден ылгалдыг; «Өпей ыры» – сөөлгү строфа хостуг аянда бижиттинген) эскерер бис.
Номнуң сөөлгү тематиктиг бөлүүнде амгы үеде эң-не чидиг дайын темазынга «Дайынчы салгалдарга» деп аттыг бөлүк он шүлүк кирген. «Мөңге артар» болгаш «Катап база төрүттүнзүн» деп аттыг сонет жанрында бижээн ийи шүлүү Кежик Кошкар-оолдуң чогаадыкчы ажылында кончуг мерген, дидим чорук дээрзин херечилеп турар.
Аныяк шүлүкчү Кежик Кошкар-оолдуң чаа үнген «Өвүрүмнүң өшпес оду» деп номундан үнген хөрлээ ам-даа шапкын, үениң маңынга дүүштүр чаа-чаа бодалдарны, аныяк салгалга мерген угаадыгларны, чонга херек сагыш-сеткил домун кыпсып, дээрже улам өрү чалбыыжын ужуктуруп, изиг улуг одаг бооп, чылыын сөңнеп кыпсын деп йөрээдим. Өргүн чоннуг өвүр Торгалыг өпейиниң, ыдык Дус-Дагның ыраажы оглунуң Челер-Доруунуң маңы ылгын-на болзун, курай-курай!
/ Ульяна ДОНОРОВА (Монгуш),
филология эртемнериниң кандидады, ТИГИ-ниң эртем ажылдакчызы, «Хөөмей» Академиязының кол эртем ажылдакчызы.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6